Ślōnzŏk Karol Godula...

We pyndziałek 8 listopada miołby chop gyburstak... Wiycie, durch i jednym ciyngiym roztomajte mōndroki eklerujōm mi, iże na isto wszyjsko, co sam na naszym Gōrnym Ślōnsku (niy Wiyrchnim, ino niy Wiyrchnim! na Gōrnym Ślōnsku!) je dobrego, to na zicher musi być miymiecke. Ja, jŏ miarkuja, iże rubo bez dwiesta lŏt tymu nazŏd napoczła sie sam u nŏs łozwijać industrijŏ, napoczli stŏwiać gruby, werki i co tam jece, a wiynkszōciōm robiyli to cudze, blank niy nasze ludzie. Tela, co mieli my tyż i naszych, rodnych Ślōnzŏkōw, kerzi do tego swoje dociepli. Procno by bōło mi wyrachować wszyjskich, ale ło jednym kciŏłbych sam terŏzki ździebko połozprawiać. Idzie mi ło tego – jak go wtynczŏs mianowali – „krōla cingu, wōnglŏ i żelazła”, Karola Godule (Karl Godulla, Carolus Godulla), ftorego mianowali tyż jece łoszkliwce: „Dziobłym ze Rudy”, a kerego terŏzki dziepiyro mocka ludzi, i to na isto dobrze, spōminŏ. Urodziōł sie Karol Godula we Makoszowach ze łojca Jōzefa Goduli i mamulki Franciszki, cery Antka Hanika ze Wieszowy – 8 listopada 1781 r. (śleciało ci już 232 lata łod tego czasu). Bōł ci łōn gniozdurkym (miŏł ci trzi szwestry). Kejsik łozprawiali ci ło niym powiarki, bojczyli ło mrōcznych i lichych, usmolōnych warōnkach, we jakich miŏł ci łōn dorŏstać, ło biydzie we jejigo familiji. A niy bōła to tak do łostatka prŏwda, bo przecamć jego łojciec bōł ważnych fesztrym we makoszowskich lasach barōna Jana Ziemięckigo, a ku tymu jece zabranym haryndziŏrzym srogachnych włōści riterskich, i poradziōł sie dorobić blank niy maluśkij iścizny; poradziōł łōn zagarantjyrōwać cŏłkij familiji słōszne warōnki egzystyncyji, żywobyciŏ. Zatym, kej już ukōńczōł ksztŏłcyni, mody Karlik napocznōł robota za myśliwca, za jyjgra we grofskich lasach. Sprawowŏł ku tymu piycza nad włōściōma grofa Karla Franca Ballestrema we Pławniowicach. Bōł na isto łostry dlŏ wszyjskich. Bezmać nōnkŏł, sekiyrowŏł tamesznych bambrōw, kerzi porzōnd prōbowali habić drywno ze lasa, a i tyż rapsōw, kerzi tyż jece bezprŏwnie gōniyli dzike zwiyrzyńcia. I kej już te pampōnie mieli go pŏłnŏ rzić, uzdali ci łōne, coby sie na niym łodpŏlić i rōłzczasu na łodwieczerz napadli go we lesie. Porwali sie na niygo, nadrzistali mu i festelnie poharatanego hangli na strōmie. Bōłby łōn na zicher kipnōł, kejby niy ludzie, co szli na drugi dziyń ku kościołowi, a ftorzi go uwidzieli, syjmli ze strōma i zakludziyli do miasta. Tam ci go retli, ale już do łostatka życiŏ łostŏł niyporadōm, kalykōm – niy miŏł swojigo chopskigo insztrumyntu, szkuldykŏł na jedna szłapa, lewŏ rynka miŏł już terŏzki na zawdy zabindowanŏ i uniyruchōmiōnŏ. Zwekslowała ci mu sie tyż we cŏłkości nŏtura – stŏł ci sie łodludkym, chrōniōł sie łod ludzi i bōł bez łostatka zachmulōny. Jakech spōmniŏł, mocka ło tym czowieku berali roztomajtych powiarek, bŏjczyli i szło by sam bez pŏra godzin ło tym łozprawiać. Ale mie nŏjbarzij terŏzki sam sztimuje gyszichta, kerŏ łopisŏwŏł Peter Karl Sczepanek we swojij mōndryj ksiōnżce: „Gōrny Śląsk w barwach czasu”. Wiycie, to sie dziŏło we1831 roku. Już we paździyrniku śleciŏł piyrszy śniyg i napoczli sie piyrsze zimniska. Ludzie marzli stopierōńsko, bo bali i te, co bakali u tego „krōla cingu” dostŏwali za te swoji gnypiyni przi fedrowaniu rudy cingu i jeji szmelcowaniu blank maluśko pijyndzy, iże niy zawdy nastykło na wōngle. We chałupie tego wywołanego „dziobła ze Rudy”, chocia to już bōło niyskoro na łodwieczerz, pŏlōła sie ino jedna świycka (kupiōno za 2 grosze u takigo Żyda Posenera). Chocia bōł łōn takim „Oberamtmanym” i miŏł na isto łogrōmnucne bogajstwo ze zōmkym we Szōmbiyrkach, miyszkŏł ci łosamotniōny we wsiowyj chałupce ze słōmiannym dachym. Bōł pōnym tysiōnca arbajterōw i byamtrōw, kerzi gnypiyli we jejigo grubach i werkach, i wymŏgŏł, coby wszyjske jego ludzie byli take, jak łōn sōm, znaczy sie arbajtne, szporobliwe, gōrliwe, ućciwe, chyndoge i coby tyż blank, niy słepali gorzŏły. Za tela narŏz? Możno... Rōłzczasu we listopadzie 1831 roka na rynku we Katowicach pokŏzała ci sie srogszŏ niźli zawdy ilōść pruskich szandarōw we tych swoich pikelhaubach. Niy przikludziyli sie sam dyć żysz we wrōgich zamiarach ku ludziōm ze tego miasta. Łobstawiyli łōni ino dziwokŏ jak na Katowice hurma wele śtyrystuch ludzi, kerzi łōńskij nocy przekrōczyli niylygalnie Przemsza, ftorŏ bōła tōm granicōm miyndzy Prusōma a ruskim imperyjōm Mikołŏja I. We tulmie bōło tyż ci mocka babōw i dziecek. Nŏjwiyncyj ale bōło chopōw we mōndurach ze Ksiynstwa Warszawskigo. Te wafynroki skazywali na to, iże przeszli łōne wojynny szlacht, zmŏganie, proco, chudoba i mocka mordyrki. Chocia to już bōła festnŏ zima, na łoblyczu tych wojŏkōw szło ujzdrzić sage place, a łōnych gymbulki byli pŏłne niychaniŏ i ze łoczekowaniym zaziyrali na wyrośniōnygo chopa, kery we asiście grofa Donnersmarcka, inżiniyra Baildona, birgemajstra Katowic i ku tymu oficjyra szandarōw – żywo gestykuljyrowŏł. Bōł to Fryderyk Grundmann, ze polecyniŏ krōla Prus, inszpektor Katowic – bez wszyjskich mianowany Amtmannym. Tyn istny we ciypłych i przocielskich słōweckach łobiecŏł przybytnim, tym rajzyndrōm hilfa i łopiyka łod włŏdz miasta i krōla Prus. Wrōłz tyż łobiecŏł, iże żŏdyn śnich niy bydzie łoddany we carske grace, co te flichtingi przijyni ze wyraźniōm ulgōm i zadowolniyniym. Pŏra babōw cisło sie ku Grundmannowi, coby go po ryncach kusikować, ale łōn niy dŏł zwōli na to. Zatym zwrōciōł sie ku miyszkańcōm miasta, coby przijimali na jakisik czŏs łōnych przibycinōw do swojich chałupōw – łosobliwie baby i dziecka. Juzaś tych, kerym potrza bōło dochtora, skiyrowŏł do tamesznego lazarytu. Chnetki tyż cŏłki rynek łopustoszŏł. Po pŏruch dnioszkach, we rōmach łobrychtowaniŏ tyj zachy, zatrudniōł mocka tych przibytnich chopōw, powstańcōw listopadowych we Krōlewskij Hucie we Chorzowie, we Hucie Laura we Siymianowicach i we nowym werku inżiniyra Baildona we Katowicach. Łod zarŏzka tyż dali tym przibycinōm i jejich familijōm pomiyszkania i deczko pijyndzy na zagospodarzyni. Ze resztu Grundmann poskłodŏł dwie kolōny i do kupy ze papiōrami skiyrowŏł łōnych do Karola Goduli we Rudzie i do Franciszka Wincklera we Miechowicach. Kŏżdyj tyż ale kolōnie przidziylōł byamtra ze Urzyndu Gōrniczygo we Tarnowskich Gōrach jako lajtera. Franciszek Winckler przijōn przibycinōw ze wschodu ze łozewrzitymi ryncami. Festelnie mu bōło potrza arbajterōw we nowyj grubie rudy cingu we Miychowicach, a i tyż do roboty przi stawiyniu gruby wōnglŏ „Prusy” (terŏzki „Miechowice”). Napocznōł tyż stŏwiać zidlōng i lazaryt dlŏ arbajterōw we Bobrku. Tōż tyż jece tego samygo dnioszka Polŏki, powstańce listopadowe znŏdli ciepłŏ eka do miyszkaniŏ i dobrŏ robota. Deczko gorzij podarziło sie kolōnie przidziylōnyj do inszpektora Goduli we Rudzie. Niy bez twōgi gawcyli przibytnie na łowiōnŏ dziobelskōm tajymnicōm drzewniannŏ chałupa ze ftoryj lada mōmynt miŏł wylazować tyn jejich prziszły prŏcodŏwca Karol Godula, ło kerym bez drōga mōgli sie tyż nasuchać mocka roztomajtych dziwokich i łosobliwych gyszichtōw. Gŏdało sie wtynczŏs, iże to dziobły smycōm Goduli talary we miechach. A wziyno sie to możno ze tego, iże Godula miŏł we tyj swojij drzewniannyj chałupie take laboratoryjōm, we kerym bajstlowŏł roztomajte chymiczne doświadczyniŏ. Niyprocno je sie wystawić, co tyż ci medikowali ludzie we tamtych czasach, kerzy we łoknach poradziyli uwidzieć łosobliwe blyskanie i dziwny smōnd, ftory unosiōł sie ze kōmina. Byamter ze Urzyndu Gōrniczygo ze Tarnowskich Gōr, chocia już dobrze znŏł „krōla cingu”, niy bez strachu wlŏz do tyj „diosij chałpy” i bez słōwecka dŏł Goduli szrift łod Grundmanna. Wiedziŏł przeca gynał, iże Godula niy miŏł rŏd bali i słōwecek powitaniŏ, kere miyniōł jako nadbytnie, kerych potrza mu bōło jak stare wertiko. – Grundmann niy mŏ sam nic do gŏdaniŏ, ale jego laufrōw moga łobejzdrzić – pedziŏł do byamtra, kej ino przeczytŏł szrift łod Grundmanna. Tym, ftorzi niy poradziyli sie doczkać na niygo, ukŏzała sie pōstać rōsłygo chopa, starego wele 50 lŏt, łobleczōnego blank na czŏrno. Lewŏ zajta jejigo ciała wydŏwała sie być zesztajfniałŏ, kalukŏł sie i gestykuljyrōwŏł ino prawōm rynkōm. Na gowie miŏł czŏrny hut ze szyrokōm krympōm, ftorŏ chnet blank zakrywała lewŏ zajta fresy. Takim pozornym weźrokym prawego łoka zaziyrŏł Godula na przibycinōw, kerym miŏł dać robota i chlyb. Na widok starganych, łoztyrchanych polskich mōndurōw, pedziŏł Godula ku byamtrowi: – A cōż to takigo? To sōm jakiesik niydobitki ze Wojny Siydmiolytnij? – Niy! – łodrzyknōł byamter. – To „bojowniki o wolność przeciwko despotyzmowi carskiemu”! Krōm tego, panoczku Godula, pewnikiym słyszeliście ło walkach po tamtyj zajcie Przemszy, prŏwda? – Ino bez patōsu, bez lecy jakij wzniōsłōści, panoczki! – rzyknōł to Godula zachrapociałym głōsym. – Ze wolnōściōm bywŏ roztomajcie i niy mōm rŏd lecy jakich szlōndrŏkōw i szurziciyli uzdanygo, urzōndzōnygo gynał porzōndku państwowygo. Prziznać ale potrza, co pod żadnym, łobmierzłym wyglōndym biōło dobre i lutościwe, miyłōsiyrne serce. Do dziecek, chudobnych i bezbrōnnych, miŏł ci łōn łosobliwŏ słabōść. Tōż tyż rzyknōł ku zebranym: – Łobocza, co sōmeście we wercie. Tukej rachuje sie robota i ino robota. Tukej zgniyluchōw, śmierdzirobōtkōw, łożyrokōw i naprańcōw wyciepuja w te pyndy i po gibku. Ordnung muß sein! Biera wŏs dō mie do roboty! Łobyrtnōł sie i wydŏł swojim byamtrōm pasowne auftragi skuli zakwatyrōwaniŏ i roboty dlŏ tych polskich przibusiōw. Polske uczystniki Powstaniŏ Listopadowygo na zawdy już przijyni sie samtukej na Ślōnsku, a jejich potōmki do dzisiŏj żyjōm i robiōm we wsiach i we miastach tego naszygo Gōrnego Ślōnska; do dzisiŏj sōm już na zicher... Ślōnzŏkōma. Niy bōł ci Karol Godula nigdy żyniaty, niy miŏł tyż swojich dziecek ani lecy jakij familiji. Niyftore gŏdali, iże ksiynżoszki kcieli, coby kościołowi zapisŏł swoja iścizna, swoji bogajstwo. Ale Karol Godula, tyn „dzioboł ze Rudy”, niy zapisŏł nic kościołowi, ani tyż familiji Ballestrema. Małowiela dŏł swojim byamtrōm i sużbie, wiela tyż erbnōł zarzōndca Gemander. To ci ale bōła ino maluśkŏ tajla jejigo iścizny. Cŏłki reszt, wszyjske ziymie, werki i gruby zapisŏł Joannie Gryszczyk, cerze swojigo sużōncygo ze Rudy, ftorŏ wtynczŏs bōła ci kielanŏście lŏt starŏ. Już jako majoryntnŏ, łoziymnŏstolytniŏ frela przijyna se miano Joanna Gryszczyk von Schomberg Godula. Zatym wydała sie za byamtra krōlewskigo grofa Jana Ulricha von Schaffgotscha. Ło Karolu Goduli łozprawiali ludzie mocka roztomajtych gyszichtōw, mocka prŏwdy i cygaństwa. Rōłzczasu ludzie bŏjczyli, iże tyn „dzioboł ze Rudy”, już jako fest zabrany, pijynżny gywerber i fabrikant, czekŏł we Rudzie Ślōnskij na przijazd krōla pruskigo Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollerna. Sprawca jednakowōż łosmolōł, miŏł za ajnfach jejigo gōścina i niy kŏzŏł zastawić, wyhaltować cuga we Chebziu. Łozkokocōny Godula pogzuł ku chałpie, łozsuł po cŏłkij izbie talary na kerych bōł wyrzezany łobrŏzek krōla, i deptŏł pō nich uwziyńcie. Po tych klepokach deptali tyż i jejigo byamtry, kere podlazowali ku jego szrajbtiszowi. No, ale... Karola Godule, jak sie pokŏzało, czekała podobnŏ śmiyrć, jak jejigo łojcōw i rodzyństwo. Kajsik we 1848 roku wypraskła ci na naszym Gōrnym Ślōnsku epidymjŏ, mōr łod cholyry. Karol Godula kciŏł ci sie łōd tyj cholyry uchować, i wykludziōł sie ze swojij chałpy we Rudzie do Wrocławiŏ. Pokŏzało sie ale, iże już ci go chyciōł tyn morowy luft, i te cŏłke śmiatanie na nic sie niy zdało. Umar ci 6 lipca (we wtorek) we Wrocławiu, we hotylu „Pod złotōm gańsiōm”. Pochowany bōł ale niyskorzij przi kościele we Szōmbiyrkach. I tak już blank na łostatek kciŏłech sam dopedzieć jedne: muszymy sie, moje Wy roztomiyłe, diosecko uwijać, coby jece wysuchać łozprŏwek, gŏdek i przipowiyści ludzi zwiykowanych podwiyl łōni je niy przepōmnōm, podwiyl bydōm sie te stare ludzie gańbić skuli nŏs, i podwiyl jece jejich dziywiczŏ poezyjŏ, zgańbowanŏ swojōm sagościōm, zakutŏ sie we forchangu, nikej Yjwa wyżyniyntŏ ze raju. I, coby niy gŏdali łō nŏs inksi, iże „... po puklatyj polskij drōdze rozum poszŏł w sinŏ dal!” Bo, tyż kejsik mi tuplikowali mōndre, samtyjsze ludzie, co mōmy sie z czego radować. Bo my Ślōnzŏki yntlich już ze klynczkōw wstanyli, stojymy sztram, ino cosik sie zdŏ, iże jece muszymy sie... wyprościć! Coby niy bōło nikej za staryj Polski: rzykej i arbajtuj, a... pukel ci sōm urośnie! Prŏwda?