Wyzwolynie i ... moje staroszki, starki i starziki ...

Tyż dwadziestego siōdmego stycznia, piźnie gynał szejśćdziesiōnt lôt, kej łoswobodziyli tyn nôjsrogszy Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau a po naszymu Oświęcim-Brzezinka. Dlô mie to ci je festelnie ważne; tam mōj Tatulek bōł aże dwa a pōł roka. Nale, możno podle raje, i łod Jadama i Yjwy: Terôzki we mōłdzie je (chocia niy wszandy, i niy wszyjske), kej dziecka spominajōm Staroszkōw, Starzikōw i Łojcōw. Po prôwdzie to jô już niy ma śpikol, mie już pierōnym dôwno pizło Abrahama, nale i tyż niy moje dziecka bydōm spōminać, bo łōnych niy mōm (lebo żôdnô dziołcha mi ło tym niy gôdała), ino jô sōm kciôłbych sam ździebko pospōminać dôwne czasy, ło kerych sie gôdô, iże to bōło za starego piyrwyj. Wszyjsko to tak na isto napoczło sie jakosik pod fajrant czasōw kej kanclyrzym Rzeszy bōł Otto von Bismarck. Jakesik śtyrnôście kilomyjtrōw łod dôwniyjszego Rosenbergu (terôzki Olesno) – jak sie jechało na Czynstochowa – bōła gryfnô dziedzina Botzanowitz (dzisiôj Bodzanowice). Miyszkała sie tam szykowno dziołcha, Marika Kosmalla. Dôwne to i inksze byli czasy, i co sie tam łōnyj wtynczos przidarziło, to niy idzie terôzki gynał spokopić. Styknie, co sam rzykna, iże tak jakosik dwadziestego szōstego lutego, przi na isto srogij zimie, dziołcha śległa i na tyn niy nôjgryfniyjszy ze światōw przikludziōł sie gryfny synecek, kerymu Marijka dała na krzcie Jōłzel. Niy miała ci łōna blank letko wtynczôs, bo przeca zowitka i dôwnij, i do dzisiôj, przi tych naszych kościylnych posłach (barzij kościylnych niźli nasz Łojciec Świynty) ludzie niy majōm we zocy, we reszpekcie. Synek rosnōł, brôł łod wszyjskich hiby, lyjty, nale zōłwizōł na ludzi wyszoł i wyuczōł sie na piekôrza. Przekludziōł sie niyskorzij do Wrocławio (jece wtynczôs Breslau), tam ci sie łożyniōł ze wizgyrnōm dziołchōm Anōm Lebiodzinōm ze Zôbrzô. Kej tymu Jōłzlowi bōło już trzidziyści lôt uplōncnōł mu sie synek, kerymu na krzcie dali aże trzi miana: Georg, Helmut, Franz Kosmala. Już terôzki sie tak szrajbowali a niy nikej moja Staroszka Marijka, bez dwa „l” (niyskorzij jece rōłz to juzaś zwekslowali i terôzki łostało Kosmała). I to bōł mōj Tatulek. Starzik ōozef, ze starkōm Anōm i jejich synkiym Georgym przekludziyli sie nôjprzodzij do Logiewnik a niyskorzij samtukej do Chorzowa. Mōj Łojciec, krōm tego, co urodziōł sie we Wrocławiu, côłke swoji życie, już łod synka przebōmlowoł we Chorzowie. Tu tyż dwadziestego piōntego môja 1935 roka we Państwowym Gimnazjum im. Odrowążów erbnōł telke, ważne, „Świadectwo Dojrzałości”. Ze tōm szulōm to tyż bōło maszkytnie. Tak na richtik to mianowli je: Państwowe Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze, przodzij tyż „gimnazjum klasyczne”, nale jece inakszij mianowane jako „Wyższô szkoła realnô”. Jô tak naskwol tela gôdōm ło tyj szuli, bo tu sie pometlali żywoty dwiuch chopōw. Mojego Fatra i zôcnego rechtora, Krakowioka profesora Mariana Batko. Tyn istny napocznōł uczyć we tym gimnazjum piyrszego września trzidziestego drugigo roka. Bez trzi lata, aże do tego – coch już gôdôł – trzidziestego piōntego sztudiyrowoł u niygo mōj Fater. Trefiyli sie jece rōłz niyskorzij we Krakowie, kaj mōj Łojciec napocznōł sztudiyrować we Akadymii Handlowyj. Niyskorzij wypraskła ta diosecko drugô wojna światowo i mojego Łojca zawarli i wywiyźli do Auschwitz (Oświęcimia) siōdmego lutego śtyrdziestego piyrszego roka. Na gracy wydziergali mu numer 10204. Niycôłke dwa miesiōnce niyskorzij do tego lagru dostôł sie i Marian Batko (miôł numer 11795). Niy miarkuja eźli sie trefiyli, bo mōj Łojciec siedziôł we bloku XXIV a Batko we bloku 2. Szczimôł w niym Marian Batko ino niycôłke trzi tydnie i dwadziestego siōdmego kwiytnia zemrziło mu sie we kōmorze, we bunkrze tela, we bloku jedynôstego, kaj poszoł sōm, sōm sie głosiōł za jednego swojigo sztudynta, siedymnôstolytniego karlusa. Fatra juzaś mojigo trzimali tam aże do trzidziestego piyrszygo siyrpnia śtyrdziestego trzecigo roka. Wykludziōł go ze tego Auschwitzu jejigo swok, dziywiyrz Alojz Ficek, kery tam targôł (tyż to bōł piekôrz) côłke fōry chleba, kery piyk we jejigo piykarni, bakeraju, sam u nôs we Chorzowie. Jak to tam bōło, mocka by trza łozprawiać, nale terôzki niy czôs i niy plac na to. Jô sie ło tym wszyjskim zwiedziôł dziepiyro kej mōj Tatulek zemrził, kejech napocznōł bele kaj sznupać, coby sie jak nôjwiyncyj ło mojij famili dowiedzieć. Musioł tyż – coch przecytôł na telkim papiōrze (to bōł lagrowy „Entlassungsschein”) – kôżdy miesiōnc meldować sie na katowickim gestapo. Jakech już sam kejsik gôdôł, mōj Tatulek gryfnie grôł na ciji i na laucie. Szykownie tyż poradziōł wiskać, śpiywać. Ino, tak lecy kedy bōło to diosecko markotne. Rōłz to bōła telko arija: „Śmiej się pajacu ...” ze opery Ruggiero Leoncalla, inkszŏm razōm zyrynada Franza Schuberta abo cosik ze Bacha. Terôzki to wiym, miarkuja, nale wtynczôs Tatulkowi jakosik sie napoczynali ślypia blysceć, zawiyrôł sie we izbie i ani Mamulka, ani my ze bracikiem tam niy mōgli wlazować. Miarkuja już terôzki, już wiym po jakymu tak sie dziôło, nale wynczôs Tatulek blank nic ło tym lagrze, ło tym Łoświyńcimiu niy gôdôł; niy miô rôd spŏminać. Kejsik ino, jak już bōł festelnie niymocny, pedzioł mi ino tela: – Wiysz Ojgyn, kej by sam dō nôs, do Polski Chinczyki wlejźli, to jô bych sie sōm piyrszy nôjsrogszy myrdek, warkocz przipnōł. Bo wtynczos ci u nôs Chinczykōw malowali ze telkimi srogimi warkoczōma i ze słōmiannymi hutami na łebach. Wiela, wiela lôt niyskorzij zwiedziôłech sie, co Miymce kôzali tam we tym lagrze muzykantōm ciyngiym grać. Kej te heresztanty wylazowali do roboty i kej przikludzali sie nazôd to łod bramy, łod telkigo paradnego ajnfartu na kerym bōło naszkryflane: „Arbeit macht frei”, musieli suchać waloszkōw Straussa lebo inkszyj muzyki. Kōnskōw bōło niywiela, poranôście, sztyjc te same rano i we wieczōr, marsze i waloszki lebo jakesik śpiywki, a te co ślegli we lagrowym lazarycie miarkowali, co jejich kamraty terôzki maszyrujōm nikej automaty tam a nazôd; do roboty, i ze roboty. Tak po prôwdzie ino te muzykanty mieli ździebko nôdziyji, co tak wartko do gazu niy pōjńdōm, chocia niy kôżdymu sie to udało. Możno z tego wziyno sie mojymu Faterkowi na telki jankor, kej przi ciji lebo laucie spōminôł te dwa lagrowe lata ze łobkładym. I wiycie? Wyczytôłech kajsik telke słōwecka, kere byda tyż możno aże do tyj śmiyrtki boczōł: „Dzięki perwersyjnemu użyciu muzyki Schuberta, Straussa i Bacha nazistowscy oprawcy nabierali przekonania, że postępują szlachetnie”. Nō ja... ździebko pospōminôłech i tak jakosik jankornie zrobiōło i chyciōła ci mie srogachnô mankulijô.