Andrzyjki...

Latoś we wtorek (chocia roztomajte angyjbery bajstlujōm to skorzij, bo już we sobota) mōmy Andrzyjki łod kerych napoczynô sie tyn côłki jankorny jagwynd, po łacińsku: adventus, znacy „przijńscie” lebo Narodzynie Krystusa. Kejsik, za starego piyrwyj mianowali to „śtyrdziystnica” skuli tego, co srogi post zetrwôł aże śtyrdziyści dni a napoczynôł sie zarôzki po świyntym Môrcinie (jedynôstego listopada). Łod tego tyż Môrcina bōł ci gryfny zwyk parszczyniô gańsi we łostatnim dniu przodzij tyj śtyrdziestnicy, bo na isto: „we Môrcina, nôjlepszyjszô je gynsina”. Sōmy razinku blank przed świyntym Andrzyjym, przed naszym Acikiym i beztōż trza by sam terôzki pedzieć ło poruch gryfnych zwykach, ło wrōżyniu. Tyż zech już niyrôzki ło tym sam berôł, ale zawdy werci sie jesce przijńść na to. Ło lōnyj świycce lebo ło gorkim blaju niy byda sam wiela eklerowôł, bo to przeca kôżdy jesce boczy. Ale, te mode dziołchy, frele abo na szpas, abo naskwol stôwiali swoji szczewiki rajōm ku dźwiyrzōm ze zadku, do przodku, ze zadku do przodku. I ta dziołcha, keryj szczewik piyrszy dōjńdzie do tych dźwiyrzy nôjprzodzij ze wszyjskich sie wydô. A u samygo Oskara Kolberga idzie nojńść taki zwyk, iże frele, samotne ciepiōm do zadku jejich szczewiki a keryj tyn majdyczny charboł śleci samōm szpicōm ku dźwiyrzōm, ta na bezrok sie wydô. Juzaś kej śleci abzacym, krōmflekiym ku dźwiyrzōm, łostanie starōm pannōm, a możno i zowitkōm. Tyż ciepanie za sia łostrużynami ze jabek i ze jejich zawijasōw możno wypokopić piyrszô literka miana karlusa, kery bydzie na bezrok śniōm zolyciōł. Juzaś u mojij Starki Any, we Logiewnikach, to sie do waszbeku ze wodōm opaternie wrajżowało jegły, sztopnadle łokrzczōne mianami wszyjskich dziołchōw i karlusōw we izbie, i te sztopnadle, kere sie spichły do kupy znacyli, co tyn synek, i ta dziołcha bydōm ze sia godać, bydōm zolycić. Je jesce jedyn zwyk, kej pod trzi szolki wtykô sie pôrã drobnych, chlyb i berga ziymi. Ta, kierô nôjdzie klepoki – bydzie bogatô, ta, kerô nojńdzie chlyb – nigdy niy bydzie miała głōd, a juzaś ta, kerô ziymia – bydzie przi śmiyrci. Grała tyż jesce zawdy jakosik muzyka, a na stole byli teriny ze roztomajtymi hanyskowymi i kokosflokowymi kyjksami, makrōnami, i roztomajtymi, bele jakimi kołoczkami, piernikōma. Dlô dziołchōw bōł do piciô „szeker” (po naszymu piwo rzniynte) i jakiesik zofty, nō a chopcy – to przeca wiycie – jakosik miodōwka lebo inkszy, dobry sznaps. I fto mi rzyknie, iże to niy byli gryfne zwyki? A możno mie sie ino spōminajōm stare czasy, i jak to gôdôł tyn szykowny polski poeta Boy-Żeleński: „Jednania święcą się gody: Grajcie mej duszy fanfary! Umiera błazen młody, Rodzi się dureń stary...” Ale, ale! Razinku mi sie sam spōmniôł jedyn szykowny fal skuplowany ze „andrzyjkami”. Po łostanich „andrzyjkach” tak jakosik za dwa miesiōnce trefiyli sie dwie kamratki, kere do kupy ze inkszymi fajrowali. I jedna śnich gôdô do drugij: – Hyjdla! A jak ci poszło ze tym karlusym, keregoch ci wywrōżyła we łōńskie „andrzyjki”? – pytô sie kamratka kamratki. – Niyhersko, Elza, niyhersko – gôdô pytanô – łōn ci sie pierōnym zawdy przi dziołchach gańbi, je taki płochy, gańbliwy. – Ja? Niy gôdej, i cożeś to zrobiōła coby go yntlich chycić do ōłtorza? – Ah, co sam gôdać. Napytałach go do dōm, łojce poszli ze byzuchym do ujka, bracikowi dałach na kino, wyłōnacōłach, wykrynciyłach zicherōngi, skukałach świycki i sztrachecle, zaciōngłach gardiny i sztory ... Łōn prziszoł, jô już rada ... – Nō, i co, gôdej wartko dalszij! I co, i co? Łōn, wziōn sie do „tyj” roboty? – E, dej pokōj. Łōn ci sie zarôzki wziōn za robota ... nale jōn ci sie fest za naprôwianie tych zicherōngōw !!!

Lazarytowe „Andrzyjki” ...

Ze przileżitości „Andrzyjkōw” zrychtowalichmy u sia impryza. Coby sie niy ciōngło jak cuch po galotach, padło postanōwiyni – ta balanga, to bydzie bal przeblykańcōw. Jak pomyślelichmy – tak tyż my ta impryza zrychtowali; pokŏzała sie tam i jakosik Marylin Monroe, bōł jakisik Presley, we winklu skukŏł sie Michael Jackson po jedynŏstyj łopyracji plastycznyj, kajsiś śmignōł Frankenstein, ściorany sakramyncko samobōjca i pŏra jesce inszkych... Jak miarkujecie pewnikiym, przi gorzŏle małowiela potrza, coby czowiek napocznōł wiyrzyć we swoji nadprzirōdzōne możybnōści. Nasz kamrat Antek (zawdy bōł szpotlokiym) usiyłōwŏł majtnōńć kopyrtka i handsztand tela, co niy spomiarkowŏł za piyrsze, iże je naprany jak belōwa, a za druge, iże tyn jejigo kostim, przebleczynie moge mu deczko krymplować ruchy. Nō, i stało sie, prasknōł ło zol i trza ci go bōło zakludzić do lazarytu. Glingli my przodzij po trzyźbygo szoferŏka, zapakowali do autoka i jadymyyyy... We lazarycie dochtōr niy zadŏwŏł żŏdnych pytani, kŏzŏł ino wesmyczyć kamrata do zabiygōwki... My juzaś moreśnie zicli sie we poczykalni. Zaziyrali ci na nŏs wszyjske, jedna flyjgera praskła ci ło futrzina. I niy dziwota, bo przecamć niy kŏżdydziyń idzie ujzdrzeć zicniyntych do kupy na lazarytowyj bance strziga, przeskoczka, świtōrza i dwamyjtrōwe dziecio. Bōł snami do kupy i kamrat-szoferŏk, kerego wywlykli my we pojstrzodku nocy ze prykola a łōn zaciep ino na sia co bōło pod rynkōm i blank ajnfach wyglōndŏł chopy chachor deczko ino łoszpluchtany. Nō, i niy potrza bōła wiela czasu, coby sie ftosik łopowŏżōł: – Wyboczōm łōni – spytała mareśnie ale stanōwczo flyjgera. – Moga wŏs w czymsik spōmōc? Co sie stało? Na to jedna kamratka łodrzykła blank po kamracku: – Niy, niy... my ino sam doczkōmy na Utopka ... i misia Uszatka... Bali i dochtōr chnetki by łyknōł gybis jak wychynōł ze zabiygōwki... Ojgyn z Pnioków

Beaujolais Nouveau est arrivé...

Wiycie, tak sie miarkuja, co Polôki (a terôzki tyż hneda hned i nasze Ślōnzôki) przijimajōm roztomajte cudze, ałslynderske zwyki nikej swoji. Bali zawdy tak bōło i chichrôł sie ci już ze tego sōm biszof Ignacy Krasicki. Jak miarkujecie mōmy sam u nôs, fajrujymy jak sto dioskōw (jô niy! jô i moje przôciele niy!) jakiesik ichnie „walyntynki” abo tyn côłki „Halloween” skorzij Wszyjskich Świyntych. Terôzki pomaluśku napoczynô sie u nôs juzaś jakisik nowy zwyk. Ale podle raje: Zawdy, kôżdyrok we trzeci szczwortek listopada we Francji u żabojadōw fajrujōm taki „Beaujolais Nouveau est arrivé”, co idzie przetłōmaczyć na nasze jako „nowe (mode) bożole akuratnie przibōło”. Je ci to nôjsrogszy fajer na podzim, kej wszyjskie napoczynajōm słepać blank mode, jesce niy za tela zagerowane wino. Tyn ichni jabol, te cołkie „bożole” to je take gryfne szarłatne wino, kerego sie możno nôjwiyncyj na świycie słepie. Gôdô sie, iże już tak wiela, co chnet moge ci go na świycie niy styknōńć dlô tych wszyjskich, kere majōm rade je słepać. I beztōż tyż terôzki już łod kielanostuch lôt napoczynô sie je ze srogim fajerym, ze szipc paradōm duldać, iże niyftore wōntpiōm eli bydzie łōne dalszij take dobre, eźli niy bydzie łōne skrōny tego gorszyjsze. Ze tym „bożole” to je gynał tak, choby ze modōm dziołchōm, ze świyrgołuszkōm, dlô keryj jeji ristik, jeji szkowroźność je nôjistniyjszōm szykownościōm. Je to po jednych pijōndzach ze dziywczycōm i modym winym, bo ci i jedne, i druge pierōnym wartko dojzdrzywajōm a nôjlepszij podłajżōm kej sōm richtik mode i friszne. To je nojbarzij wywołane wino we krisie Beaujolais (Bożole), kery przinoleżi do Burgundii (Bourgogne) i wszyjskie, ftore chałzyrujōm, wandrujōm po tyj dziydzinie mogōm we tyn razinku dziyń coch skorzij gôdôł nasłepać sie tego wina we Dijon, Nevers, Auxerre, Le Creusot, Chalon-sur-Saône abo Montceau-Les-Mines. Nôjwiyncyj atoli tego wina idzie nojść we Lyonie kaj podowane je we takich dymiōnkach podanie nikej inksze wino, wino łod tych cyzarokōw, ałstrijacki Heuriger, ftore jô sie miôł przileżitość natutać we Wiydniu na Grinzigu. Niy trza tyż za dugo doczkać aże bydzie te wino fertig do słepanio. Już za jakiesik kielanoście miesiyncy je łōne do słepanio. Skuli tego tyż je te wino tōńsze łod inkszych zortōw, kere muszōm lygować gryfnych pora lôt. Wiycie, tam u tych Żabojadōw na łostatek listopada to te burgundzke wino leje sie faskami. Te, ftore sie na winach rozumiōm, ftore miarkujōm, kere je śnich nôjlepszyjsze, to gôdajōm, iże te „bożole” listopadowe je ciynke, ciyrpke i gorzkowate. Niy mô we sia nic, coby szło wymowiać, kej jim leberki bydōm sztinkrować. A u nôs ... a u nôs gynał dwa lata tymu nazôd na drugi dziyń po tym francuskim fajerze ... Tusk i jejigo kamraty zaprzisiynżōne byli u prezidynta. Côłki wteda nowy rzōnd zmachlowali a tyn stary i łoszkliwy łodżynyli łod grotka. To niy moge być przeca cufal, prôwda? Przeca, jakech już sam rzōndziōł, my wszyjskie Poloki i niy-Poloki rade przijimōmy ałslynderske, cudze zwyki, i zawdy tak przecamć bōło. To je ta naszô dziedzina, kaj przijmli sie take duperszwance jak Halloween, kej to dziecka polōm świycki we wydubanych, prōznych baniach, swańdajōm sie po chałpach, stroszajōm sōmsiadōw, chichrajōm sie, larmujōm i zgobiōm wiela sie ino do. Ło tych dioseckich „walyntynkach” już sam ani niy spōmna. Cosik ino mi sie zdo, co – jak wiym mojich landsmanōw – chycōm nasze wszyjsko co ino capi cudzym, ałslynderskim cuchym; chycymy na isto kôżdy belakwaster. I tak cosik mi sie sam zdowo, iże mieli my już sam we Polsce regiyrōngi, rzōndy pod roztomajtymi patrōnatōma, ale jesce nigdy niy mieli my po tela tego, coby Rada Ministrōw Nôjjaśniyjszyj RP patrōnowało jabolowi. Nō, cheba iże mesznymu. Ale, trza sam jesce nōm boczyć, co tyn côłki Tusk do kupy ze naszym Prezidyntym Lechym Aleksandrym poradziyli ci ze sia do kupy wysłepać styry flaszki wina za rajōm. Tōż tyż moga ci sie forsztelować, iże pewnikiym pōjndzie zbajstlować jakiesik nowe świynto państwowe, nowy fajer, bo eźli idzie we takij dwanôścieprocyntowyj launie fyjlernie, fałesznie reskiyrować, to już je grōnt do fajrowaniô. Tela, co bydzie ino potrza jesce dociepnōńć jedyn frajny dziyń do tych dwanostuch, coby te reskiyrujōnce wyflyjgowali sie ze kacynjamra, coby niy wyglōndali niyskorzij jak wypluty kanold, i coby jim we palicach już tak fest niy szuściyło. A cōż sie to bydymy zowiścić ! Prôwda ? Ojgyn z Pnioków

Świynty Môrcin ...

Nō, tōż mōmy już i po świyntym Môrcinie. Moge mi ftosik przeciepnōńć, co jô sie tak ucapiōł tych świyntych, kej my sam u nôs na Ślōnsku przecamć żôdnych imiynin niy fajrujymy, chocia – jak to kejsik jedna diosecko angyjbera pedziała (Agata Młynarskô) – imiyniny to nôjbarzij polski fajer. Słyszôł już fto sam u nôs tako gupota ? Bo jô, niy ! Ino, po jakiymu łōne wszyjskie we te ichnie imiyniny śpiywajōm „Sto lat” nikej we gyburstag? Tego niy poradza ci blank spokopić. Anō, sōm tyż i u nôs take świynte, ło kerych niy idzie zaboczyć, przepōmnieć choby to ino skuli przipowiarek. Bo dejcie pozōr! Niy jedna zowistno mamzela swojij kamratce rzyknie we rankorze, we lutości: A wiysz? Jeżeś modô choby brusina na świyntego Morcina! Brusina, jagoda cy jak tam jece. Już łod blank starego piyrwyj modzioki łod jedynôstego listopada, łod Morcina trefiali sie bele kaj dōma, coby sie powrōżyć lebo – nikej to inksze gôdajōm – poplanetować. Tela, co niy wrōżyli ze gwiôzd (planetōw) ino ze ... gansich kostyrōw. We Polsce to i we Katarzyny, i we Andrzyja sie wrōżōło tela, co na tyn świynty Môrcin bōło to ździebko inakszij. Już Oskar Kolberg – kery napisôł bōł takô srogo ksiōnżka: „Lud. Jego zwyczaje, sposōb życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce” (zemrziło mu sie we 1890r kej bōł siedymdziesiōnt szejść lôt stary) – tuplikowôł te zwyki tak jakosik (byda rzōndziōł po naszymu, jakech to kejsik spamiyntôł): „Zabrano gospodyni na podzim, we świyntygo Morcina ukatrupi gańś i piecze jōm we piekarnioku, a juzaś gospodôrz, tajluje côłko ta gańś miyndzy jego czelodka a dlô sia łostawio piyrś, brust – jak Miymce gôdajōm – łod tego ptôka, opaternie łobgryzô miynso, aże wypucuje do imyntu ta kostyra. I terôzki kuko: kej łōna je blank biôłô – to bydzie łostro i sucho zima; kej je ździebko kalno, sinawo lebo cerwiōno – bydzie zima ze toplakōm; eźli juzaś z wiyrchu bydzie ta brustowo kostyra biôłô a na spodku cerwiōno – pōł zimy bydzie łostre a pōł we flapsie; kej juzaś bydzie ta kostyra kropkowato, jarzymbato, znacy iże zima bydzie z pierōnami i dioseckom fōrōm śniyga.” Nō ale, świynty Môrcin, to tyż niy zawdy ino uciecha. Lecy kedy bōło i cosik niyherskigo. To bōł piyrwyj, i to jece niy tak blank dôwno, dziyń we kerym biōło sie, gōrgolōło dōmowo gadzina, a nôjbarzij wszyjskie ptôki. We lecy jakich chudobnych dziydzinach niy stykło przeca na côłkô zima łobiyli, futru dlô ptôkōw i beztōż tyż trza ci je bōło przodzij pozarzinać. Ale, tyż gôdajōm tak, iże zwyk zbijaniô i snożynio gańsi razinku we listopadzie, to tyż możno beztōż, co byli te gańsi nôjbarzij wtynczôs fetowne. To, co niy trefiyło do dwora, na fyrsztowy, na dwōrski tisz bōło naściubić, nafolować, naforantować na zima. Niy kôżdy mōg se tako gryfnô „môrcińsko gańś” lajstnōńć, ale nôjlepszyjsze kōnski i ze jakisik chudziny, gansi-szpiterloka uwandzōne sztikle wrajzowało sie do krałzōw, tak jak tyż wyparszczone, zeskwarzone sadło, tyn gynsi fet. Modzioki to pewnikiym tego niy boczōm, ale kejsik biydôki to przi tym Môrcinie parszczyli krew, gynsiô jucha. I wiycie? Kôżdy, chocia słyszôł, ło côrnyj polywce, ło takij „czerninie” – jak to gorole gôdajōm – kierô warzyli, rychtowali szacowi, kej łojce niy kcieli cery wydać za tego galanta, a kery tam ci ze jejich cerōm zolyciōł. Nale, ta jucha smażōno, parszczōno to bōło blank co inkszego. U jednego takigo mojigo przociela, bambra we Maciyjkowicach robiōło sie to tak: posiekano cebula skwarzōło sie na gansim sadle na takô światło-pozłocisto złoto farba. Łodciongniytô jece przodzij (kej sie ta ganś zaszlachtowało) krew ze gansi trza gynał wykwyrlać, aligierować ze mlykiym, tartōm żymłōm, solōm i majeranym. I terôzki, opaternie wlywać polekuśku ta wyszelōntano, wychechlano krew do kastrolika abo do tyglika, dociepnōńć soli i korzyni, i grzôć na małyj flamie jece jakiesik piytnôście minutek. Idzie to wećkać ze chlebym, lebo kartoflōma i uwarzōnōm modrōm lebo kiszōnōm kapustōm. Nō ale, kej świynty Môrcin, to nôjważniyjszo je gańś, i to na isto musi być pierōnym srogô. Kôżdô naszô kucharyjô mô swōj szimel jak ci ta gańś sprawić, narychtować, upiyc, uparszczyć. Moja Starka Ana robiyła to tak: Dobrze sprawiōnô, wysnorzōnô, wypitwanô gańś (tak kole trzi a pōł kilo wôgi) trza gynał wyszpluchtać we wodzie, ździebko łosuszyć a niyskorzij i driny, i na wiyrchu natrzić solōm i majeranym. Trza jece rajn wetkać ze śćwierć fōnta masła (moge być margarina) i wszyjsko to wrajzić do fest wyszmarowanyj gynsim sadłym brytfany. Wartko łobsmażić côłkô gańś na srogij flamie ze wszyjskich zajtōw a niyskorzij wrajzić do bratruły, do piekarnioka i przikryć deklym. Tak za jakiesik dwadzieścia minut zrobić myńszy łogyń i polywać ździebko wodōm. Trza tyż ta gańś letko łobyrtać, łobracać co poranôście minut, a już na sōm fajrat parszczyniô syjmnōńć dekel, coby skōrka sie gryfnie zbrōnociyła. Kej już bydzie fertik, trza jōm wyjmnōńć a zōłza jece doprawić zimnōm wodōm ze kartofelmyjlym i jece rōłz zawarzić. To moja starka, a kejby tak cowiek kciôł wynokwiać, to te gańsi idzie jece gryfnie nafilować pōnkami, zielyninōm, ananasym, rozinkōma, datlami, fyrzichami, krupami, a i łowiynzinōm lebo świńskim miynsym. Mocka by sam szło jece berać ło roztokajtych „szpecyjach”, maszkytach „świyntomorcińskich” ino niy kca sam Wōm smacyska robić, cobyście pypcia choby gańś lebo kurzōntka niy dostali. Spōmnieć ino jece musza, iże tak nikej wielkanoc bez szinki a Wilijo bez kapera – tak świynty Môrcin niy mōg być bez roztomajtych rożkōw. Ja, sam u nôs kejsik na Ślōnsku tyż! Chocia tyn zwyk łostoł terôzki ino we Wielkopolsce i we samym Poznaniu, kaj je i ulica, ftorô mianuje sie gynał Święty Marcin, a na keryj jedynôstego listopada bajstlujōm zawdy srogi fajer ze „świętomarcińskimi rogalami”. Roztomajte byli te rożki: blank maluśkie, na jedyn rōłz do gymby, srogsze, i blank srogie, kere aże dlô śtyruch chopa stykli. Byli te ślōnskie „môrcinki”, „martinki” i ze maślōnnego (nikej na bryjtki) ciôsta, walkowanego nudlowego ciôsta i folowane, dziōne marmeladōm i łorzechami rożki ze rozkulanego „ciôsta utopleca” (topielca). A po jakiymu ciôsto utopleca? Anō, to skuli tego, iże ze tego gynał zarobiōnygo, namiysiōnygo ciôsta robiōło sie srogo kugla i wrajżowało do zimnyj wody tak, coby bōło deczko wody nad niōm. Kej ta kugla wylazła na wiyrch trza jom bōło opaternie łosuszyć i dziepiyro niyskorzij łozkulać i wyrzinać trōjkōnty (drajeki), ze kerych (po jejich nafolowaniu) sfijało sie rożki. Trza sam jece dopedzieć, co tyn świynty Môrcin to ci je patrōnym biydôkōw, gołodupcōw i inkszych borokōw. Na roztomajtych łobrôzkach, lanszaftach pokazujōm Ci go nikej wojoka, ritera na biôłym kōniu, kery bardōm wziōn i łodchlastnôł poła swojigo mantla i niyskorzij deknōł niym biydôka. Łoszkliwce gôdajōm, co skuli tego je Łōn tyż ci patrōnym wszyjskich ludzi zawalatych, mamlasōw i ciućmokōw ... bo, kuknijcie ino: pōł mantla jeden, pōłowa – drugi, znacy łoba przemarznōm i żôdyn niy bydzie rôd, pra? Skuli tego tyż tak na isto (chocia w kalyndôrzu jece ji ni ma) łod Môrcina napoczynô sie zima. I jece ino blank na łostatek jece jedna sztrofka, jece jedne planetowanie jece łod starego piyrwyj, łod jednego istnego Kaspra Twardowskigo: „(...) Polacy zaś ten zwyczaj mają, W dzień świętego Marcina gęś tłustą piekają, Skąd swōj pożytek biorą gospodarze starzy: I mięso i praktykę, jeśli im się zdarzy Widzieć makuły śniade kości obnażystej, Spodziewają się pewnie zimy oparzystej; Jeśli też rydzowata, z brzegōw zapalona, Zapewne zima będzie przykra i szalona. Będzie li bez bielizny miała w sobie wiele, Niepochybna stateczność sanice się ściele.” I tak sie miarkuja, co to by możno stykło tego beraniô ło tym świyntym Môrcinie, bo terôzki dziepiyro bydymy sie radować, bydymy fajrować Gody, Dzieciōntko.

I Wszyjskich Świyntych forbaj...

Nō, tōż mōmy już zbyte i Wszyjskich Świyntych, i Zaduszki (ło kerech już żŏdyn niy boczy, bo to terŏzki niy ma dziyń frajny łod roboty). Gŏdŏ sie, co tyn cŏłki krześcijański łobrzynd, cyrymōnijŏ biere sie łod 988 roka, kej to srogi opat Odilon z Cluny nakŏzŏł, coby we klŏsztorach łodprŏwiać take „oficjum” za już umartych. Kościōł, tyn nasz „Kościōł”, kciŏł jakosik do kupy poskłŏdać te dŏwne, piyrwyjsze pogańskie zwyki, i te zaduszkowe łobrzyndy, coby wszyjske byli już blank krześcijańskie. Chnet tyż tyn zwyk napoczli nachmachować (podrzyźniać) inksze, a te ci cŏłkie świynto potwierdziōł we 999 roku papiyż Sylwester II. We Polsce, a nŏjprzodzij sam u nŏs na Ślōnsku, fajrowanie Dnia Zadusznych przikludziyło sie dziepiyro kajsik kole śtyrnŏstego-piytnŏstego wiyka. Cwek tych wszyjskich zwykōw nic ci sie niy łodmiyniŏł bez te cŏłke lata: idzie ło to, coby festelnie, chocia rōłz do roka, boczyć ło tych wszyjskich, kere już łod nŏs musieli łodyńść na zawdy. We tyn dziyń spōminōmy ci familijantōw, pociotkōw, przocieli i kamratōw, i to jesce nad wyznŏwany „światopogląd”. Medikuje sie przi tym jesce wszyjsko, co je skuplowane ze tym „przemijaniym”. Tyn cŏłki „kult” umrzitych bōł richticzny na isto wszyjskim ludziōm na cŏłkim dŏwnym świycie a napoczniyńcie tego idzie jesce łobejzdrzić aże we epoce „paleolitu” jakiesik 25 tysiyncy lŏt tymu nazŏd. Te świynto tyż je beztōż wywandlowane jesce łod blank, ale to richtik łod blank dŏwnych, przedkrześcijańskich czasōw. To sie tak ciōngnie łod dŏwiyn dŏwna i jesce we XIX wiyku, drużnie ze pierōńsko starym zwykiym, ciepali ludzie na grōb świyżo uciupane asty ze stromōw, co miało pokazŏwać, iże dŏwnij dociepowało sie drzywo do łognia, kaj sie tego niyborŏka lebo niyboga gorało. Ja, bo dŏwnij sie przodzij chowaniŏ, gorało tych wszyjskich umrzikōw. Wypokopiyli tyż jesce, co nasze duszycki po umarciu sōm niyśmiertylne a na soborze we Lyonie, we tysiōnc dwiesta siedymdziesiontym szczwŏrtym roku, nasz Kościōł ci bōł łoznŏjmiōł taki – jak to sie terŏzki gŏdŏ – „dogmat” ło tym, iże fōnguje tyn cŏłki „czyściec” we kerym wszyjskie grzyszne za żywobyciŏ duszycki muszōm pokutować za swoji ziymske grzychy. Przi tyj przileżitości, jedna angyjbera ze warszawskigo uniwerzityjtu rzōndziōła we telewizyji blank to, co jŏch już kejsik berŏł tela, iże jesce tam jesce mocka rzecy dociepła. Jŏch gŏdŏł ło dŏwniyjszym jŏdle na kiyrhowie – łona tyż. Nale pedziała jesce, co tyż we tym prawosławiu, to zawdy musiało być na smyntŏrzu jajco na grobie i gorzŏłecka. I to niy skuli tego, coby sie naprać a ino, iżby te duszycki miarkowały, co jich ludzie we zocy majōm. A jesce kajsik indzij, choby i we tym Meksiku, to ludzie festelnie fajrujōm, bo bezmać śmiych, uciecha i chichranie łodrōżniŏ nŏs, żywych łod tych wszyjskich umartych, łod tych duszycek, kere sie tam kajsik mackajōm, szwyndrajōm po świycie, pokiel jich ci nasz Pōnbōczek na tyn łostatecny gyricht niy napytŏ. Wszandy tak bōło ze tym jŏdłym, niy ino we „prawosławiu”. Na naszym polskim Pomorzu wiara nakazŏwała, coby we ta nocka ze piyrszego na drugi listopada narychtować na fynsterbretach chałupōw te jŏdło, kere umarte mieli nŏjbarzij rade. Tyn, chnet gynał tyn sōm, zwyk majōm tyż cygany a festelnie roztomajcie łozwijŏł sie łōn u Słōwianōw, i sam u nŏs, u Ślōnzŏkōw. Stare ludzie spōminajōm takŏ ci starosłowiańskŏ Radunica. Bōł ci to zwyk skłŏdaniŏ na grobach łokwitych łofiarōw ze jŏdła i nŏpitku, no i jesce „Dziady”, ło kerych tak gryfnie pisŏł nasz Adam Mickiewicz: „ ... pospōlstwo więc święci Dziady tajemnie w kaplicach lub pustych domach niedaleko cmentarza. Zastawia się tam pospolicie uczta z rozmaitego jadła, trunkōw, owocōw i wywołuje się dusze nieboszczykōw. (...) Dziady nasze mają to szczegōlnie, iż obrzędy pogańskie pomieszane są z wyobrażeniami religii chrześcijańskej, zwłaszcza, iż dzień zaduszny przypada około czasu tej uroczystości. Pospōlstwo rozumie, iż potrawami, napojem i śpiewami przynosi ulgę duszom czyścowym.” Te śpiywy to je gynał tak jak we tym Meksiku, coch już przodzij spominŏł. Te juzaś prawosławne zwyki mianujom sie „panichidy” i sōm ci to nabożyństwa żałobne we łobrzōndku greckim i prawosławnym, kere skuplowane sōm ze biysiadami, gościnōm na smyntŏrzu i goraniym łogni na nich. Zaduszki, duchy, duszycki – moja Starka zawdy mie i mojigo bracika strachali tymi duszyckōm, kere bezmać przilazowali do capartōw i lōntōw, jakimi my ze bracikiym zawdy wteda, za śpikolowatych lŏt, byli. Niyrōłz, i niy dwa we śniku widziŏłech te duszycki, kere mie szterowali, i to niy ino we śniku, ale tyż i na łodwieczerz, kej Mamulka kŏzali nōm już nynać, we kachloku bōło festelnie nahajcowane i ino po gipsdece lŏtali roztomajte strzigi, hastermany, sytoszki i inksze beboki. Sōmech je na swoji ślypia widziŏł, abo tak mi sie ino wtynczŏs zdŏwało, ale coch stracha miŏł, toch miŏł. Wiycie, wajŏłech sam już pŏra razy, iże niy poradza nŏjńść jakisik sztrofek po naszymu i beztōż wciepuja roztomajte inksze, po polskimu, łod naszych polskich wywołanych poytōw. A tu mi terŏzki gynał klapujōm take gryfne sztrofki, kere napisŏł ślōnski terŏźniyjszy poyta, Bogdan Dzierżawa, kerego mianujom Utopkiym ze Chwałyncic: „Locesz se duszycko, miyndzy stromami, czy nima ci zimno w tyn czas jeiynny? Przeca listopad już szuszczy liściami, i wiater zimny, dmuchŏ niyprzijymny. Świyczka na grobie sie pŏli migotliwie, mogesz sie łogrzŏć nad jeji płōmykym, ale ty wolisz straszyć mie łoszkliwie, na starym dymbie, pōjdźki krzikym. Może ty duszycko ciyrpisz za grzychy? Kere za życiŏ ziymskigo popochałaś. Z ludzkij chciwości, wielkopańskij pychy, swojim nŏjbliższym poprzoć niy umiałaś. Teraz łōni za ciebie rzykajōm pŏciyrze, Żebyś w tamtym niy ciyrpiała świycie. Za sobōm z trzaskiym zawarłaś dźwiyrze, Toż niy dziwota, że terŏz ciyrpisz przecie. Idź duchu marny, niy hukej nad gowami. Niy wiyj przeciōngle wiatrym w kōminie. Porzykōm tyż za cia dzisiŏj nad grobami, Bo życie jet krōtkie i chneda przeminie. Dużo by gŏdać ło ziymskim padole, Piyknie na pewno kiedyś ci sie żyło Była mamōna, rozpusta i swawole Ale życiŏ zabrakło, za gibko sie skōńczyło.” Chocia miarkujymy, iże żŏdyn snŏs niy ma niyśmiertylny, a kŏżdymu sie zdŏ, iże łod niygo sie niyśmiertylność napocznie, to kej sie zemrzi kōmuś, kogo mōmy festelnie radzi, zawdy to je wtynczŏs tragedyjŏ. I zawdy wteda medikujymy: czamu Łōn, czamu Łōna, Pōnbōczku czamu tyn synecek, lebo czamu ta dziołszka? Nale, na to jesce żŏdyn mōndrok niy łodpedziŏł.