Świynty Môrcin ...

Nō, tōż mōmy już i po świyntym Môrcinie. Moge mi ftosik przeciepnōńć, co jô sie tak ucapiōł tych świyntych, kej my sam u nôs na Ślōnsku przecamć żôdnych imiynin niy fajrujymy, chocia – jak to kejsik jedna diosecko angyjbera pedziała (Agata Młynarskô) – imiyniny to nôjbarzij polski fajer. Słyszôł już fto sam u nôs tako gupota ? Bo jô, niy ! Ino, po jakiymu łōne wszyjskie we te ichnie imiyniny śpiywajōm „Sto lat” nikej we gyburstag? Tego niy poradza ci blank spokopić. Anō, sōm tyż i u nôs take świynte, ło kerych niy idzie zaboczyć, przepōmnieć choby to ino skuli przipowiarek. Bo dejcie pozōr! Niy jedna zowistno mamzela swojij kamratce rzyknie we rankorze, we lutości: A wiysz? Jeżeś modô choby brusina na świyntego Morcina! Brusina, jagoda cy jak tam jece. Już łod blank starego piyrwyj modzioki łod jedynôstego listopada, łod Morcina trefiali sie bele kaj dōma, coby sie powrōżyć lebo – nikej to inksze gôdajōm – poplanetować. Tela, co niy wrōżyli ze gwiôzd (planetōw) ino ze ... gansich kostyrōw. We Polsce to i we Katarzyny, i we Andrzyja sie wrōżōło tela, co na tyn świynty Môrcin bōło to ździebko inakszij. Już Oskar Kolberg – kery napisôł bōł takô srogo ksiōnżka: „Lud. Jego zwyczaje, sposōb życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce” (zemrziło mu sie we 1890r kej bōł siedymdziesiōnt szejść lôt stary) – tuplikowôł te zwyki tak jakosik (byda rzōndziōł po naszymu, jakech to kejsik spamiyntôł): „Zabrano gospodyni na podzim, we świyntygo Morcina ukatrupi gańś i piecze jōm we piekarnioku, a juzaś gospodôrz, tajluje côłko ta gańś miyndzy jego czelodka a dlô sia łostawio piyrś, brust – jak Miymce gôdajōm – łod tego ptôka, opaternie łobgryzô miynso, aże wypucuje do imyntu ta kostyra. I terôzki kuko: kej łōna je blank biôłô – to bydzie łostro i sucho zima; kej je ździebko kalno, sinawo lebo cerwiōno – bydzie zima ze toplakōm; eźli juzaś z wiyrchu bydzie ta brustowo kostyra biôłô a na spodku cerwiōno – pōł zimy bydzie łostre a pōł we flapsie; kej juzaś bydzie ta kostyra kropkowato, jarzymbato, znacy iże zima bydzie z pierōnami i dioseckom fōrōm śniyga.” Nō ale, świynty Môrcin, to tyż niy zawdy ino uciecha. Lecy kedy bōło i cosik niyherskigo. To bōł piyrwyj, i to jece niy tak blank dôwno, dziyń we kerym biōło sie, gōrgolōło dōmowo gadzina, a nôjbarzij wszyjskie ptôki. We lecy jakich chudobnych dziydzinach niy stykło przeca na côłkô zima łobiyli, futru dlô ptôkōw i beztōż tyż trza ci je bōło przodzij pozarzinać. Ale, tyż gôdajōm tak, iże zwyk zbijaniô i snożynio gańsi razinku we listopadzie, to tyż możno beztōż, co byli te gańsi nôjbarzij wtynczôs fetowne. To, co niy trefiyło do dwora, na fyrsztowy, na dwōrski tisz bōło naściubić, nafolować, naforantować na zima. Niy kôżdy mōg se tako gryfnô „môrcińsko gańś” lajstnōńć, ale nôjlepszyjsze kōnski i ze jakisik chudziny, gansi-szpiterloka uwandzōne sztikle wrajzowało sie do krałzōw, tak jak tyż wyparszczone, zeskwarzone sadło, tyn gynsi fet. Modzioki to pewnikiym tego niy boczōm, ale kejsik biydôki to przi tym Môrcinie parszczyli krew, gynsiô jucha. I wiycie? Kôżdy, chocia słyszôł, ło côrnyj polywce, ło takij „czerninie” – jak to gorole gôdajōm – kierô warzyli, rychtowali szacowi, kej łojce niy kcieli cery wydać za tego galanta, a kery tam ci ze jejich cerōm zolyciōł. Nale, ta jucha smażōno, parszczōno to bōło blank co inkszego. U jednego takigo mojigo przociela, bambra we Maciyjkowicach robiōło sie to tak: posiekano cebula skwarzōło sie na gansim sadle na takô światło-pozłocisto złoto farba. Łodciongniytô jece przodzij (kej sie ta ganś zaszlachtowało) krew ze gansi trza gynał wykwyrlać, aligierować ze mlykiym, tartōm żymłōm, solōm i majeranym. I terôzki, opaternie wlywać polekuśku ta wyszelōntano, wychechlano krew do kastrolika abo do tyglika, dociepnōńć soli i korzyni, i grzôć na małyj flamie jece jakiesik piytnôście minutek. Idzie to wećkać ze chlebym, lebo kartoflōma i uwarzōnōm modrōm lebo kiszōnōm kapustōm. Nō ale, kej świynty Môrcin, to nôjważniyjszo je gańś, i to na isto musi być pierōnym srogô. Kôżdô naszô kucharyjô mô swōj szimel jak ci ta gańś sprawić, narychtować, upiyc, uparszczyć. Moja Starka Ana robiyła to tak: Dobrze sprawiōnô, wysnorzōnô, wypitwanô gańś (tak kole trzi a pōł kilo wôgi) trza gynał wyszpluchtać we wodzie, ździebko łosuszyć a niyskorzij i driny, i na wiyrchu natrzić solōm i majeranym. Trza jece rajn wetkać ze śćwierć fōnta masła (moge być margarina) i wszyjsko to wrajzić do fest wyszmarowanyj gynsim sadłym brytfany. Wartko łobsmażić côłkô gańś na srogij flamie ze wszyjskich zajtōw a niyskorzij wrajzić do bratruły, do piekarnioka i przikryć deklym. Tak za jakiesik dwadzieścia minut zrobić myńszy łogyń i polywać ździebko wodōm. Trza tyż ta gańś letko łobyrtać, łobracać co poranôście minut, a już na sōm fajrat parszczyniô syjmnōńć dekel, coby skōrka sie gryfnie zbrōnociyła. Kej już bydzie fertik, trza jōm wyjmnōńć a zōłza jece doprawić zimnōm wodōm ze kartofelmyjlym i jece rōłz zawarzić. To moja starka, a kejby tak cowiek kciôł wynokwiać, to te gańsi idzie jece gryfnie nafilować pōnkami, zielyninōm, ananasym, rozinkōma, datlami, fyrzichami, krupami, a i łowiynzinōm lebo świńskim miynsym. Mocka by sam szło jece berać ło roztokajtych „szpecyjach”, maszkytach „świyntomorcińskich” ino niy kca sam Wōm smacyska robić, cobyście pypcia choby gańś lebo kurzōntka niy dostali. Spōmnieć ino jece musza, iże tak nikej wielkanoc bez szinki a Wilijo bez kapera – tak świynty Môrcin niy mōg być bez roztomajtych rożkōw. Ja, sam u nôs kejsik na Ślōnsku tyż! Chocia tyn zwyk łostoł terôzki ino we Wielkopolsce i we samym Poznaniu, kaj je i ulica, ftorô mianuje sie gynał Święty Marcin, a na keryj jedynôstego listopada bajstlujōm zawdy srogi fajer ze „świętomarcińskimi rogalami”. Roztomajte byli te rożki: blank maluśkie, na jedyn rōłz do gymby, srogsze, i blank srogie, kere aże dlô śtyruch chopa stykli. Byli te ślōnskie „môrcinki”, „martinki” i ze maślōnnego (nikej na bryjtki) ciôsta, walkowanego nudlowego ciôsta i folowane, dziōne marmeladōm i łorzechami rożki ze rozkulanego „ciôsta utopleca” (topielca). A po jakiymu ciôsto utopleca? Anō, to skuli tego, iże ze tego gynał zarobiōnygo, namiysiōnygo ciôsta robiōło sie srogo kugla i wrajżowało do zimnyj wody tak, coby bōło deczko wody nad niōm. Kej ta kugla wylazła na wiyrch trza jom bōło opaternie łosuszyć i dziepiyro niyskorzij łozkulać i wyrzinać trōjkōnty (drajeki), ze kerych (po jejich nafolowaniu) sfijało sie rożki. Trza sam jece dopedzieć, co tyn świynty Môrcin to ci je patrōnym biydôkōw, gołodupcōw i inkszych borokōw. Na roztomajtych łobrôzkach, lanszaftach pokazujōm Ci go nikej wojoka, ritera na biôłym kōniu, kery bardōm wziōn i łodchlastnôł poła swojigo mantla i niyskorzij deknōł niym biydôka. Łoszkliwce gôdajōm, co skuli tego je Łōn tyż ci patrōnym wszyjskich ludzi zawalatych, mamlasōw i ciućmokōw ... bo, kuknijcie ino: pōł mantla jeden, pōłowa – drugi, znacy łoba przemarznōm i żôdyn niy bydzie rôd, pra? Skuli tego tyż tak na isto (chocia w kalyndôrzu jece ji ni ma) łod Môrcina napoczynô sie zima. I jece ino blank na łostatek jece jedna sztrofka, jece jedne planetowanie jece łod starego piyrwyj, łod jednego istnego Kaspra Twardowskigo: „(...) Polacy zaś ten zwyczaj mają, W dzień świętego Marcina gęś tłustą piekają, Skąd swōj pożytek biorą gospodarze starzy: I mięso i praktykę, jeśli im się zdarzy Widzieć makuły śniade kości obnażystej, Spodziewają się pewnie zimy oparzystej; Jeśli też rydzowata, z brzegōw zapalona, Zapewne zima będzie przykra i szalona. Będzie li bez bielizny miała w sobie wiele, Niepochybna stateczność sanice się ściele.” I tak sie miarkuja, co to by możno stykło tego beraniô ło tym świyntym Môrcinie, bo terôzki dziepiyro bydymy sie radować, bydymy fajrować Gody, Dzieciōntko.