Jak fajrujōm Wielkanoc...

Wiycie, jŏ już mocka razy pisŏł ło wszyjskim, co je skuplowane ze gryfnymi świyntami, ze wiesiynnōm Wielkanocōm. Ale łostatnioch prziszŏł na te idy (po przeczytaniu szykownistego artikla Wilhelma Karuda), coby połozprawiać ło deczko inkszych prziwykach, i ździebko inkszym fajrowaniu tyj Wielkanocy. Nŏjprzodzij spytōm: Co ze sia do kupy majōm ukraińske perepyczki, szwedzke påskkaerringar i nasze podbeskidzke kyćki? Ze czym tyż tak blank ajnfach idzie skuplować patrōnka ludōw Pōłnocy, greckŏ citrōłnowŏ zupa i łobrŏz ruskigo malyrza? Wszyjsko to sie binduje ze zymbolikōm Srogigo Postu, Wieligo Tydnia i Wielkanocnych Świōnt. Wiycie, kejsik faterek Beda mianowany Czcigodnym abo Wspaniałym (ur. 672 w Wearmouth k. Sunderlandu w Anglii, zm. 25 maja 735 w Jarrow), mnich i prezbiter anglosaski, już przi napoczniyńciu VIII wiyku naszyj yry mocka ci szpekulowŏł na tyma wiesiynnego fajrowaniŏ. We stodiosich murach klŏsztoru we Jarrow zgłymbiŏł, sztudjyrowŏł niy ino dziyje Mynki Pańskij. Interesowali go łobyczaje pogańske, wiyrzynia niyłokrzczōnych przodkōw i wpływ na sia roztomajtych kōltur. Łōn już wtynczŏs wiedziŏł, iże Ziymia je kulitŏ i piyrszy napocznōł rachować lata łod narodzyniŏ Pōnbōczka. Pewnikym tyż niy miŏł nic na prociw, iże szpasowne cyrymōnije na czyść bōginki Ēostre (abo Ostary) zbōgaciyli usiyszne fajery Dnia Mortwychstaniŏ. Ta ci „Wspaniała Matka” – jak jōm mianowali – bōła patrōnkōm ludōw Pōłnocy, a łoddŏwanŏ ci jij przi tyj przileżitości czyść – słŏwiōła rōwnonoc wiesiynnŏ. Jajco, bagniōntka (wiyrbne kotki) i łokwitōść żywych farbōw, to ino niyftore zimbole tyj łodnowy życiŏ i uciychy, ftore we blank przirodzōny szimel kuplowali sie ze całbrōwnōm mistykōm Wielaknocy. Te nŏjważniyjsze, i tyż cheba nŏjstarszyjsze świynto blank przi napoczniyńciu naszyj yry, fajrowanli we dniu żydowskigo Pesach (Pascha – „przejście”, Pajsoch, Pejsoch abo jesce po naszymu Przaśniki). Juzaś we szczwŏrtym wiyku Kościōł gōwnym dniym fajerōw ustanowiōł piyrszŏ niydziela po piyrszyj wiesiynnyj pŏłni miesiōnczka. Ale tyż Wielŏ Niydziela we cŏłkim krześcijōńskim świycie poprzydzōnŏ je Srogim Postym i Wielim Tydniym. To czŏs zastŏraniŏ, pokuty i rzykaniŏ. Rychtuje nŏs, wiyrnych ku fajrowaniu Dnia Mortwychstaniŏ. Kościōł rzymskokatolicki, ale tyż luterŏki, ynglikany, wyznŏwce prawosławiŏ i inksze kōnfesyje deczko inakszij podłajżōm ku fajerōm Świōnt Wielkanocnych (ino łōńskigo roku u wszyjskich te świynta trefiyli we tym samym czasie). Jednakowōż wszandy, krōm kultu religijnygo, reszpektuje sie uświyncōnych tradycyjōm łobyczajōw i ludowych cyrymōnijōw skuplowanych ze uprawōm ziymi i cŏłkōm zimbolikōm tego tisza świōntycznygo. Niyftorzi snŏs krajzujōm, wandrujōm po świycie, i mōmy beztōż tyż przileżitość przifilować, przijzdrzić sie tyj religijnyj, łobyczajowyj i kucharskij roztomajtōści i łokwitōści. Wszyjske pewnikiym widzieli już sroge procesyje we Lipnicy Murowanyj, kaj idzie uwidzieć palmy na bez trzidziyści myjtrōw sroge. Juzaś kajsik we Gōrnyj Szwabiji (Oberschwaben lebo inakszij – Schwäbisches Oberland) łocaubrujōm ci nŏs do łostatka blank maluśke palymki, ale niypodobnie zbytkōwnie ugarniyrōwane. Na Podolu (łac. Podolia, ukr. Поділля, Podilla, ros. Подолье, Podolje, rum. Podolia) dowiymy sie juzaś jak to za starego piyrwyj nałōnczŏs postu schrōniało sie dzieckōm gracki, a miasto bŏjkōw czytało sie jim żywoty świyntych. Tam tyż idzie pojeść perepyczkōw, takich – jak to tameszne mianujōm – zaduszōnych babōw, ftorymi sie kajplujōm we Wielim Tydniu na... smyntŏrzach. Kajsik hań-tam we afrikańskij masajskij dziydzinie idzie posuchać łodświyntnygo babskigo śpiywaniŏ – kigelegele, a zatym we Łętach Szlachyckich kajsik pod Piotrkowym Trybunalskim mogecie sie porŏczyć festelnie szmektnym żurym wielkanocnym. Deczko juzaś inkszym żurym, ale tyż festelnie szumnym, ugościć wŏs poradzōm i na cŏłkim naszym gryfnym Ślōnzeczku. We moskiewskij Galeryji Tretiakowskij (Государственная Третьяковская Галерея) idzie we zastŏraniu przetrowić deczko czasu przed moc wywołanym łobrŏzym Ilji Riepina (Илья Ефимович Репин) „Procesyjŏ we Gubyrni Kurskij, a we inkszych muzyjach wielkanocne akcynty idzie merknōńć na łobrŏzkach ino chocia Borysa Kustodijewa (ros. Бoрис Михайлович Кустодиев), Matthiasa Grünewalda, Michelangela Merisi da Caravaggio, Rembrandta (Rembrandt Harmenszoon van Rijn) i mocki jesce inkszych. Łoglōndali my ze mojōm Haźbiytkōm szykownistŏ ale chamernŏ „Wiyczerza we Emaus” Rembrandta we paryskim Musée de Louvre, Caravaggia „Słożynie do grōbu” we Watykanie, „Wiyczerzŏ we Emaus” we lōndyńskij National Gallery abo „Pocałunek Judasza” we dublińskij National Gallery. Łōńskigo roku juzaś we kwiytniu zbajstlowali srogŏ wystowka na Kremlu we Moskwie wielkanocnych jajec petersburskigo jubilyrza Petera Carla Fabergé (Петер Карл Фаберже). Łōn ci jajca robiōł ze pōłszlachytnych kamiyni bindowanych ze goldym i strzybłym. Nŏjwiyncyj takich jajec zrobiōł dlŏ carskij familiji. Mieli my tyż przileżitość ze mojōm Haźbiytkōm łobejzdrzeć jajco zrobiōne we 1891r. dlŏ cara Aleksandra III na gyszynk dlŏ jego babeczki Marii Fiodorownej tela, co we moskiywskim muzyjōm uzbrojyniŏ (Оружейная палата). A we biyrkowickim skanzynie, frajlichtmuzyjōm – Muzyjōm Wsi Łopolskij kŏżdyrok łodbywŏ sie wywołany niy ino we Polsce kōnkurs kroszōnkōw. Werci sie tam zajzdrzić skuli szmektnyj przileżitōści do skosztōnku ślōnskigo kołocza. Juzaś ze wiyrnymi Kościoła etiōpskigo mogymy jōńć sie we mszy wieczornyj, ftorŏ poradzi zetwać i do szczwŏrtyj ło szaroku, coby usłyszeć yntlich, iże Krystus Mortwychstŏł. We szwedzkim miyście Mora nałōnczŏs świynta Påsk bydzie interesantnŏ przileżitōść rajzy na mszŏ ugarniyrōwanōm wielkanocnōm łōdkōm. Zatym idzie skusić sie, pomaszkycić krymowych buchtōw „semlor”, roztomajtych kyjksōw, zezworkōw i futermyjlokōw. A po jŏdle juzaś nŏpitek ło mianie, ftore na naszŏ gŏdka tumaczymy jako kukōłka... Je ci to kafyj ze myńszōm, abo srogszōm zawartościōm szwedzkij gorzŏłecki „akvavit”. Wiynkszōściōm na naszych ślōnskich abo polskich tiszach krōm wusztōw, szinkōw, szołdrōw i ćwikli krōlujōm łod pŏruchset lŏt ciŏsta, kołocze, babōwki, mazurki i feferkuchy. Nałōnczŏs kej na przikłŏd Skandinawy we wielkanocne szlustydnie łokupujōm pynzjōnaty i „agroturystyczne gospodarstwa” kajsik na zadupiu – my skupczōmy sie na familijnym fajrowaniu dōma. Nawiydzōmy Grōb Pański, bierymu udziŏł we procesyjach, a niyskorzij jymy, fachlujymy, ćkōmy i ćkōmy na macht. Podanie fajrujōm grekokatoliki i wyznŏwcy prawosławiŏ. Ale tyż mocka śnich nŏjprzodzij reszpektuje srogi post, zatym biere grōmadōm udziŏł we szykownistych nabożyństwach, a zatym mocka czasu przetrŏwi przi tym tiszu świōntecznym. Bulgary zajŏdajōm sie swojimi zwykowymi plackami pieczōnymi naskwol na Wielkanoc. Wiyrch tych ci drōżdżōwych wypiykōw garniyrujōm zimbole religijne i familijne. Rody wajnsztelerōw, ichnich winiŏrzy rzyźbiōm na ciyście winne grōna, wajntrauby i faski, pastyrze pokazujōm cigi i łowiyczki, a muzykanty majōm rade huśle i roztomajte flyjtki. Na Ukrainie i Besarabiji (rum. Basarabia, ukr. Бесарабія) – historicznyj dziedzinie miyndzy Dniestrym a Prutym) jŏdŏ sie wielkanocne korowaje, srogachne pecynki chleba filowane baniōm i flaumusym. Robi sie je durch bez siedym godzin a wszyjske skłŏdniki dosztimowane sōm we siedmiuch proporcjach. A nōm juzaś z Elzōm cypryjskŏ Pascha na zawdy już bydzie sie kuplować ze festelnie szmektnōm citrōłnowōm zupōm „avgolemono”, ftorŏ szynkuje sie na śniŏdanie. Ku tymu zwykowo jŏdŏ sie „kidoni”, znacy sie łowoce pigwy gotowane we cukrzannym zirōpie ze zetrzitymi apluzinowymi skōrkami i zoftym ze szczyrboka (rozyndli). Idzie jesce natrefić na take ci „vazanaki me amigdalo”, kōnfitura ze znanego już u nŏs bakłażana. Italijŏki majōm juzaś mocka zwykowych wielkanocnych wypiykōw, ale gōwnie aszōm sie drōżdżōwym ciŏstym „colomba”. Piykli to już kajsik we dŏwnym strzydniowiyczu a terŏzki je ci to podane na kyjksy we gysztalcie gołymbia. Na Balkanach, a tyż i we Turcji, Armyniji i Azerbyjdżanie, łod dŏwiyn dŏwna bōło znane podane ciŏsto a jego miano wandluje sie łod tureckigo słōwecka „çevrek”, a jesce pod inkszymi mianami idzie je trefić u Madziarōw, we Portugalii, u Ruskich i we kuchyni żydowskij.