Latowe wandry i... łosóbliwóści...

Lato, lato... fajniste i gorke latowe miesiónce, nó i rajzowanie, i to niy ino po Polsce, ale i po côłkim świycie. Corôzki wiyncyj naszych ludzi wandruje po Ojropie, Azyji, Africe i... kaj tam jesce, bo to na isto razinku niyrółz tónij przijńdzie, niźli wywczasy we tym naszym piyknym kraju. A kiej rajzowanie, wandrowanie bele kaj, to tyż i zwiydzanie już łod szaroka, łod śniôdaniô roztomajtych interesantnych miyjsc i... muzyjów. Ja, jô na isto miarkuja, co wiynkszóścióm Polôki barzij majóm rade parszczynie sie na piôsku niźli pyndalowanie piechty, coby jak nôjwiyncyj łobejzdrzić na tym szykownistym pónbóczkowym świycie. Jô już sam kiejsik spóminôł ło jednyj takij mamzeli (ftoryj tuplowôł jeji dupa-chop), kierô mi eklerowała, iże niy na to wandruje kajsik do cudzych krajów, coby cosik ci tam łoglóndać, wysznupać (to wszyjsko mô bezmać dóma we telewizyji), ino coby łotychnóńć łod utropy codziynnóści, a to idzie ino przi plascyniu rzici na piôsku i wystôwianiu fresy we zóntbrylach i rubachnych łogibów ku klarze. Jakech już niyrółz prawiół, porajzowali my już ze mojóm Haźbiytkóm po tym srogim, a szykownym świycie, i tyż ci lecy kedy najńdzie mie szkrabka, coby ło tym pogôwyńdzić. Łozprawiôłech już ło nôjsrogszym tôrgu Khan El-Khalili we Kairze, ło Grinzigu we Wiydniu, Októberfeście we München, ło bazylice La Sagrada Família (Temple Expiatori de la Sagrada Família) we Barcelónie, ło na isto sztramskich grótach, hyjlach Cuevas de Bellamar we Matanzas na Kubie, abo ło jajcach wielkanocnych petersburskigo jubilyrza Petera Carla Fabergé (Петер Карл Фаберже) we moskiywskim muzyjóm uzbrojyniô (Оружейная палата). Kiejech już spómniôł muzyjóm we Moskwie, to kciôłbych terôzki połozprawiać ło roztomajtych łosobliwych muzyjach. Wiycie, jedyn maszkyt (lecy kaj i jôdło) – szekulada, mô cheba nôjwiyncyj muzyjów na świycie. I sam mi gynał sztimuje, to coch pedziôł skorzij. Jes ci take muzyjóm we belgijskij Brugii (mianowanyj flamandzkóm Wenecjóm), kaj idzie ujzdrzić côłko historyjô szokolady łod Azteków i Majów do dzisiôj, a kaj nôjsrogszóm atrakcyjóm jes łogrómnucne 120-kilowe jajco zbajstlowane bez wywołanego szokoladnika (chocolatier) Jacy’ego Vergote’a. Tamech ze mojóm babeczkóm jesce niy bół, ale łoglóndalichmy szokoladowe zamlóngi we czeskij Pradze i we Budapeszcie (kaj jesce, i to bez wykludzyniô sie do Kairu, idzie we Muzyjóm Narodowym łobejzdrzić egipske mumije). Wszyjsko, co skuplowane jes ze szokoladóm, idzie tyż ujzdrzić we Barcelónie (Museu de la Xocolata) abo we nôjstarszym miymieckim zamlóngu we Köln (Imhoff-Stollwerck-Museum abo inakszij Imhoff-Schokoladenmuseum). I szłoby sam wyrachować na isto mocka muzyjów, kaj niy ino idzie łobejzdrzić ale i poszmekować wszyjsko to, co jes sknółtlowane ze szokoladóm, ale jô ino spómna ło jednym jesce muzyjóm we Pekinie. Łotwarli je blank niydôwno, bo we styczniu 2010r (mianuje sie łóne the World Chocolate Dream Park) a idzie tam ujzdrzić szokoladowy chiński mur i 560 szokoladowych wojoków, ftorzi markiyrujóm tych łodkopanych wojôków ze terakoty. Wiycie, mocka jes tyż ci na świecie muzyjów, ftore zajimajóm sie ino jôdłym. Na isto niy poradziółbych wymianować wszyjskich, forech widziôł, a tym barzij tych we kierych niy bółech, ale ło ftorych żech czytôł. We Szpaniolsku, we Madricie jes ci szykowne muzyjóm... szinki a we Norwegii muzyjóm sztokfisza (ze miymieckigo Stockfisch), suszónyj ryby ze gatónku dorszówatych. Sóm tyż muzyja kyjzy, łoliwy, wusztlików (to we Berlinie) abo chleba. Nôjsrogsze jes we Ulm nad Dunajym, kaj urodziół sie Albert Einstein. Majóm swoji muzyja choby ino foie gras (paszteta ze gansinych leberków), muzyja szafrónu, miodu, fajgów i mocka jesce inkszych. Niy bółbych Ojgyn z Pnioków, kiejbych sam tyż niy spómniôł ło roztomajtych nôpitkach. Jakechmy ze mojóm Elzóm napoczli wandrować po świycie, trefiyli my do muzyjóm wina we bulgarskim Pleven. To bóło piyrsze. Zatym, kiejsik przi Zilwestrze u Madziarów, trefiyli my do Törley Múzeum w Budapeszcie (we dziylnicy Budafok chnet nad Dunajym), kaj nôs tameszne nôjprzodzij napoczli plómpać dziesiyńcióma zortami wina, coby na łostatku zaszynkować nóm po maluśkim, uparszczónym we côłkości gusioku na kôżdô pôrã. Te ichnie wina, a i niyskorzij „kóniaki” szło na isto bez łopamiyntaniô słepać, a cowiek bół ciyngiym mónter. Możno to tyż skuli tego szmektnego prosia? Blank inksze bóło muzyjóm wina we Limassol na Cyprze. Wiycie, podug italijóńskich wizynszaftlerów, ichnich móndroków, Cypryjcyki robiyli już swoji wino kajsik kole półtora tysiónca lôt skorzij niźli starożytnie Greki. Archyjologi znodli wele Pyrgos (na połedniowym Cyprze) sroge zbónki ze szczwôrtego tysiónclyciô przed Pónbóczkiym. Gysztaltym byli łóne podane na rzymske amfóry i wlazowało dó nich rajn kole 25 litrów tego wina. Trza jesce sam spómnieć, co nôjbarzij wywołanym cypryjskim winym bóła festelnie słodkô „commandaria” mianowano we starożytnióści Cyprus Mama (znacy cypryjsko matka), a juzaś Ryszard Lwie Serce gôdôł łó tym winie, iże jes ci to richtik wino królów i ku tymu królym win. Te muzyjóm postawiyli we wsi Erimi przi staryj ceście ze Limassol do Pafos. Nôjważniyjsze, co we tym muzyjóm, króm mocki interesesantnych zachów do połoglóndaniô, idzie tyż poszmekować kielanostuch zortów ichniego wina. A i idzie ku tymu lajstnóść sie pôrã flaszecek na dróga do dóm. Jednakowóż, kiej sie rajzuje po Ojropie nôjlekszij jes trefić do... myzyjów piwa, bo tyż kôżdy wywołany browôr mô ambicyjô, coby wyrychtować takô „izba pamiyńci”. Nó, i niy trza być móndrokym, coby spomiarkować, iże na isto nôjciykawsze wystôwki idzie podziwiać we Dublinie, Brukseli (króm muzyjóm, jesce browôr Cantillon), Amstyrdamie, Pilźnie, Pradze, Salzburgu abo tyż na łostatku we München (Bier- und Oktoberfestmuseum). Tak na zicher, to nôjbarzij łosobliwe sóm muzyja... nó, niy miarkuja jak ci to do kupy wszyjsko mianować: zeksu, erótyki, i cego tam jesce. Mógbych ło tym mocka łozprawiać (i pewnikiym byście tyż to, moje roztomiyłe, rade posuchali), ale bez cufal mogóm to dzisioj suchać dziecka, a łone muszóm same do tego dójńść, same wszyjsko... wymaszkycić, i wypróbować. Pewnikiym słyszeliście wiela larma bóło po łotwarciu we Warszawie Muzyjóm Erótyki, a przecamć we côłkij Ojropie idzie na mocka takich muzyjów natrefić. We samym ino Amstyrdamie sóm dwa take (jedne direkt we pojstrzodku Red Light District). Rasowe wandrusy miarkujóm tyż pewnikiym Musée de l’Erotisme we Paryżu, kaj idzie połoglóndać ekszpónaty, dziyła sztuki erótycznyj ze Indiów, Japóni lebo ze Afriki. Bylichmy ze mojóm Haźbiytkóm we Museu de l’Eròtica we Bacelónie (na hulicy la Rambla) i we muzyjóm archyjologicznym we Neapolu (ło tym możno deczko niyskorzij). Coby za tela ło tych bezecyństwach sam niy gôdać, spómna ino dlô przikłôdu ło berlińskim muzyjóm (Beate Uhse Museum) i podane muzyja we Hamburgu i Dreźnie. Werci sie tyż kuknóńć do muzyjóm erotyki we St. Petersburgu (kaj idzie łobejzdrzeć ciulik Grigorija Jefimowicza Rasputina we krałzie), abo do podanych muzyjów we Pradze i we Kownie na Litwie. Nó ale, te co zetwało wandrujóm po Ojropie muszóm na zicher wlyjźć do znanygo Narodowygo Muzyjóm Archyjologicznygo we Neapolu (Museo Archeologico Nazionale), jednego ze nôjważniyjszych muzyjów świata, kaj idzie połoglóndać nôjbarzij wercite znôlejziska ze Pompyjów i Herkulanóm zasutych bez hasie Wezuwiusza. Jes ci tam takô izba, kierô mianuje sie Secret Cabinet (łozewrzili jóm dziepiyro we 2000r) we ftoryj jes moc erótycznych dziył starożytnióści. Dziepiyro kiej sie ujzdrzi wszyjsko we tym muzyjóm, werci sie zaklechtać do tych Pómpejów. We tym rajzowaniu po Ojropie (i niy ino) pewnikiym trefi sie na muzyja, we ftorych pokozanô jes nasze, cowiecze bestyjstwo. Już przecamć markiz de Sade (Donatien-Alphonse-François de Sade 1740 –1814 pisôrz francuski) skuplowôł ze sia krziwdowanie ze zeksym. Łod niygo wandluje sie miano „sadyzmu”. Ale wiynkszóścióm roztomajte muzyja tórtury, foltrowaniô nawiónzujóm radzij ku ajnfachowym strzydniówiycznym praktikóm gyrichtów i górliwości inkwizycyji niźli ku prykolowym ekszperimyntóm francuskigo aristokraty. Widziane sóm zaobycz ze akuratnie narychtowanych aussztelóngów, ftore podkryślajóm gróza, ciyrpiyni, bestyjstwo. Bółech ze mojóm babeczkóm we San Marino, we Museo della Tortura (wlazowało sie rajn bez brama św. Franciszka) kaj szło łobejzdrzić mocka insztrumyntów (ze XVII i XVIII w.), kiere płużyli inkwizycyji. Juzaś dlô lepszyjszego efektu niyftore myzyja sóm tam, kaj richtik targali klyszczóma ciało i zakowali je we rozżygane żelazło. Take muzyja idzie połoglóndać we Pradze, Budapeszcie, Českým Krumlowie, ale i we Hadze (we Museum de Gevangenpoort), we norymberskim Ratuszu, austrijackim Altmal lebo tyż ci we francuskim Carcassonne – coby samtukej niy wymianować mocki inkszych. Werci sie ale kuknóńć do Kriminal Museum we Rothenburgu abo do takigo Kriminalmuseum (Muzyjóm Kriminalistyki i Policyji), kiere jes we jednym ze nôjstarszyjszych bydónków we II Dziylnicy Wiednia przi Sperlgasse 24. Idzie tam łobejzdrzić wszyjsko, co skuplowane jes ze historyjóm prawa, policyji i kriminalistyki łod strzydniowiyczô aże do dzisiôj. Kiej sie jes już we Wiydniu werci sie kuknóńć tyż do Wiyży Szalyńców (Narrentum przi Spitalgasse2). Nó, i jesce jedne, cheba nôjnowszyjsze, interesantne, ale tyż nôjbarzij łoszkliwe –muzyjóm mianowane Plastinarium (sprawióne bez Güntera von Hagensa) we Guben przi Uferstraße 22. Terôzki blank ze inkszyj faski. Jô – jak niyftorzi miarkujóm – dziecek niy móm, a przinôjmni żôdnô dziołcha mi ło tym jesce, podwiyl co, niy pedziała ale musza sam spómnieć ło takich muzyjach kaj sóm i roztomajte gracki dlô dziecek, i take ci zamlóngi wszelijakich pupów. Znóm (bółech tam) we dwióch: piyrsze to take Muzyjóm Zabawek i Automatyki we miyście Verdú we Szpaniolsku kole 100 kilomyjtrów łod Barcelóny. Sóm tam roztomajte tisze do gry we fusbal, take wiycie „fusbaloki”, motorcykle, koła roztomajtyj zorty, autoki na pyndale i mechaniczne... pupy, a bezmać chnedki wystawióm tam tyż szczewiki, biôłe tryjtki fusbaloka Lionela Messiego. Druge, to Muzyjóm Lalek we Petersburgu przi hulicy: Kamskaja 8, a ku tymu jesce Muzyjóm Gracek (adresa: Nadbrzerze Karpowki 32). Szłoby ło tym mocka łozprawiać ale niy czas i plac na to terôzki. Spómna sam ło muzyjóm keyboardów we austrijackim Klagenfurcie (tyż żech ło tym miyście już sam berôł). Nôjsómprzód mianowali je Keybordmuseum, ale – coby łoznaczyć różnica miyndzy insztrómyntóma tastaturowymi, akordjónami (ło akordijónach godołech śtyry lata tymu we radijoku) a takimi ci przekludnymi keyboardami – 1 stycznia 2003r – zwekslowali miasno na EBOARDMUSEUM (Eboardmuseum, Florian Groeger Strasse, 209020 Klagenfurt). Mocka ludzi zadowô se pytani, eźli razinku cosik takigo moge fóngować. Twórce muzyjóm łodpedzieli klar: snadnóm rzeczóm ja. W łodróżniyniu łod inkszych takich „wirtualnych” muzyjów poświyncónych insztrómyntóm tastaturowym, we Klagenfurcie na chnet dwiuch tysióncach kwadratmyjtrów sóm niypowtôrzalne insztrumynty ze tyj zorty jak na tyn przikłôd: syntezatory, e–klawiyry, elektromagneticzne Hammondy, elektróniczne łorgany i roztomajtyj zorty samplery. Nie zabrachnie tyż elektrónicznygo szlagcojga, wzmôcniôczy i inkszych insztrómyntów, dziynka ftorym idzie twórzyć ta fest modernô terôzki muzyka elektróniczô. Mało fto miarkuje tyż – to już ze inkszyj faski, i niy idzie mi ino ło muzyjóm – iże we Altenburgu, chnet 100 km łod Drezna jes jedyn, jedziny na côłkim świycie dynkmal, kiery postawiyli ci we 1903r. Pokazuje ci łón gynał śtyruch chopców, szkatowych dupków jak sie łóni sztram pieróm do kupy ze sia. Nó, i ino szkaciôrze miarkujóm, kiery zawdy jes ci tam miyndzy niymi nôjważniyjszy ... to jes na isto dupek krojc! Tam tyż, we takim gryfnym zómku, ftory wandluje sie jesce łod czasów tego cysôrza Fryderyka I Barbarossy (Rudobrodygo) ze XII wiyku, jes ci gryfne muzyjóm kart i muzyjóm szkatowe, i werci sie je tak na isto łobejzdrzeć, tak jak i jô, ze mojimi kamratóma Miymcami, bez lato 1989 roku. Styknie jesce ino dociepnóńć, co kajsik (cheba we 2006r) we tym Altenburgu, we tym muzyjóm szpilkartów łozewrzili wystôwka ślónskich szpilkartów narychtowanô bez Reinera Sachsa (ze Wrocławiô) i Sigmara Radana ze Berlina. Nó, tóż i lato mómy forbaj, mómy zbyte, i te moje łozprôwki ło muzyjach sóm tak prôwdóm ło kant dupy łoztrzaś. Ale, ale... werci sie sam jesce spómnieć ło niyftorych łosobliwych muzyjach. I tak, we Bercylónie mómy szykowniste muzyjóm... lajchynwagynów. Jes ci to jedne ze nôjbarzij dziwokich muzyjów. Sóm budónek niy mô żôdnego szildu króm napisu: "Serveis Funeraris" (usugi pogrzybowe), ale pywnica wypôłniónô jes starymi fórami, lajchynwagynami i dynkmalami, grabsztajnami. Dlô srogszygo efyju sóm tam nabikowane kónie i roztomajte łoszkliwe, łokropiczne szneiderpupy. We andaluzyjskim, maluśkim, podgórskim miyście Ronda, kaj idzie pódziwiać stometrówy wóndół el Tajo wydubany bez rzyka Tag, jes muzyjóm raubiyrzy, muzyjóm wina i araberske warzyty, ichnie badyhauzy. Nó, i na łostatek Muzyjóm nachtopów we Ciudad Rodrigo wele Via de la Plata poblisku Portugaliji. Idzie tam łobejzdrzić na isto mocka roztomajtych nachtopów, a pojstrzód nich bali i taki, kiery idzie postawić na palcysku. Taki maluśki. Ino niy miarkuja kómu łón by sie przidôł? Nó, i jesce blank na łostatku. Łod pôruch lôt bajstlujóm samtukej we Polsce ze srogóm paradóm „Noce muzyjów”. Szykownistô to idyjô, i tyż poniyftorym kce sie blank na łodwieczerz wykludzić ze chałpy, coby pozaziyrać na te roztomajte ekszpónaty, łosobliwie, iże to jes darmówo. I sam mi sie spómniało cosik skuplowane z tym. Szôłech ci kiejsik ze szpacyru, przed mojim familokiym stôł Pelcynyj Jorg ze swojóm staróm a ze siyni wylazowôł mój kamrat Bercik łod Majzlinyj. – Kaj tyż to deptôsz tak niyskoro Bercik? – pytô sie tyn Jorg. – Anó, miarkujesz, ida nawiydzić nasze chorzowske muzyjóm skuli tego, iże dzisiôj jes „noc muzyjów” i to jesce blank darmówo. – łodpedziôł słósznie Bercik. – A ty byś sie tak tyż rółz we życiu niy wybrôł do muzyjóm, co? Pelcynyj Jorg tak kuknół na swoja starô, pomamrôł cosik pod fusiskiym i na łostatku łodrzyknół Bercikowi: – Wiysz Bercik, jô niyskoro na łodwieczerz szlukna sie jedne piwo, fresa se łoszpluchtóm, wlazuja do naszego szlafcimra i... móm chopie... muzyjóm jak sto pierónów!