Akordjón abo cija

Kciôłbych sam dzisiôj ździebko poberać ło akordjónie lebo – jak ci to inksze mianujóm – ło ciji. We Polsce na tyn akordjón to roztomajcie kukali. Kole tych, kierzy festelnie majóm radzi tyn insztrumynt sóm i take, kierzy miyniom, co na niym ino sztuchocze abo lajermany grajóm. Ale tyn ci insztrumynt (roztomajte jego zorty) jes terôzki corôzki barzij widziany i wywołany. Razinku akordjón łozbrzmiywô już łod gryfnych lôt i to łod Paryża do Moskwy, łod Miymiec aże do Urugwaju. I, chocia sprawiyli go we XIX wiyku, to wandluje sie łón jesce łod takigo ci starożytnigo chińskigo „sheng” (u Japońcykow mianowany „shô”) uznôwany za nôjstarszyjszy insztrumynt we côłkim świycie; nó, rachuje sie łón, jes stary już 3000 lôt. Fto miyni, iże jes inakszij, sfornie musi dać prawie, co jes festnie podany akordjón do jorganów.
Akordjón przinôleżi do familije „aerofonów”, znacy insztrumyntów we kierych klang powstôwo ze luftu dmuchanygo do piscôłek. Ze tym ci chińskim „shengiem” kupluje go dobraczyna: to sóm – jak to móndroki godajóm – „stroiki przelotowe” we kierych klang idzie erbnóńć i jak sie dmuchô, i jak sie wdychô luft nazôd. We akordjónie efyj jes tyn sóm przi łozciónganiu i na ścionganiu miecha. Zarôzki na napoczniyńciu XIX wiyka zbajstlowali ludzie mocka podanych insztrumyntow. Nôjprzodzij bół taki prastarzik dzisiyjszygo akordjónu – „eolina” i „aura” tak dzisiyjsze organki, dzisiyjszô móndharmónika. Miano akordjón (łod „accordion”) łopatyntowali we 1829 roku we Wiydniu Cyrill Damian i jejigo dwiuch synków; szło grać „akordami”. Bóło jesce moc inkszych zortów tego insztrumyntu, choby tako szejśćkanciatô „concertina” Carla Fridriha Uhliga (ze 1834 roka) i niyskorzij jesce Anglika Charles’a Wheatstone’a. Jesce skorzij boła „physhamonika” Austrijôka Antona Haeckla (we 1818 roku) abo tyż jesce tako „flutina” Pichenot’a Jeune’a ze 1831 roka.
Akordjon (po naszymu cija) chnetki tyż bół moc wywołany we Francji kaj zbajstlowali piyrsze koncyrty na tych insztrumyntach. We drugij połówie XIX wiyka powstôł ci tyż piyrszy werk akordjónowy we italijóńskim Castelfidardo, kaj do dzisiôj bajstlujóm roztomajte konkursy akordjónistów (tak, jak i we miymieckim Klingenthal, kaj tyż sprawiali te insztrumynty). Nôjbarzij mieli te cije radzi Ruskie. U nich produkcjô napoczła sie we Tule, we tym ci miyście „samowarów”. Jedna ze zortów ciji mianowali „bajanym”. Jes tyż jesce inkszô zorta, myńszy łod akordjóna – „bandeon”, kiery jes skuplowany ze jednym takim muzykantym Astorym Piazzollom, i kiery pokôzôł sie nôjprzodzij we Americe Połedniowyj. Boła ci tyż jesce tako harmónijô pyndalowô (miała miechy deptane szłapami nikej we „fisharmóniji” a kierô idzie jesce do dzisiôj trefić kajsik na Mazowszu). Trza sam jesce dopedzieć, co byli dwie gróntne zorty tego insztrumyntu: „harmonia” ze klawiaturóm kneflowóm (naszô ślónskô kneflówka) i akordjón ze tastaturóm podanóm na klawiyr. I te wszyjskie akordjóny, harmónije, kneflówki abo i ruskie jesce „harmoszki” byli do naszych podłych (prostych) ludzi, dlô tego miyjskigo folkloru. Boczycie take śpiywki: warszawsko – „Harmonia z cicha na trzy czwarte rżnie...” abo naszô ślónskô –„Mody bółtsman akordjónym grô ...”. A mie jesce sie belónce i tako śpiywka:
„Humor, zdrówie môsz? Inkszym rzyknij to!
Toć ta kwilka krótko jest.
Kabzy prózne sóm – ale cyja grô,
Zawdy snami śpiywej fest.”
A harmoszki ranżyrowali po wsiach, po dziydzinach jesce przed wojnóm a i po wojnie tyż do kupy ze ruskimi wojôkami, tymi zeza Buga, dlô kierych to na isto bół insztrument, kiery mieli nôjbarzij rade. Fest tyż ci poradziyła ta szykownô harmóniô, sztramski akordjón lebo cija uciechy dać samtyjszym ludzióm na tym naszym Ślónsku, kaj już łod dôwna fóngujóm roztomajte kapele akordjónowe.
He, he ... byli tyż i wice ło harmóniji cy akordjónie. Na przimier:
Jak idzie rozeznować akordjón łod kota?
– Anó, ino po wercie, po cynie. Bo kiej sie i akordjón i kota naciś, to wydowajóm tyn sóm klang !
Abo jesce inkszy:
Po cym idzie poznać „dżentelmena”, takigo ci moreśnego chopa?
– Dżyntylmyn, to chop, kiery poradzi grać na ciji ale tego przi ludziach niy robi!
I to by możno niy bół terôzki nôjlepszyjszy wic, bo wiela, wiela ludzi mô tyn akordjón, ta cija rade.