Diosecki ... gyfil ...

Wiycie! Miymce majóm take gryfne słówecko „Schadenfreude”, znacy sie uciycha ze czyjigoś niyszczyściô, ftore bezmać (ale ino bezmać) trefiô sie ze społycznym potympiyniym. Tyn „diosecki gyfil” – jak to mianowôł miymiecki filozof Artur Schopenhauer –ftory tak czynsto pokazywajóm na tyn przikłôd nasze fusbalowe kibice, na beztydziyń jes ci akuratnie, dicht blank dekowane. Łodzywô sie szczypanie sumiyniô, kiej cowiek po kryjóncku zaciyrô górzci na widok klynski kamrata, ftorego niy mómy rade. Bali i niywinowate lachniyńcie, ftore cufalym pojôwiô sie na fresie, kiej ftosik prasknie, łobali sie bez włóśnô sznórbyndla, sprôwiô utropa i dolygłość wiynkszóści ludzi. Ta „Schadenfreude” – podug roztomajtych łobadani i łozwôżani – łodczuwô bezwiydnie lecy kedy co trzeci cowiek. Ino, tak po prôwdzie, na co ludzióm tyn ... gyfil, te uczucie?
– Ta szadynfrojda procnie jes łobadać i łopisać. Jes ulótnô, jak kôżdy gyfil, co do ftorego tucónô nóm do gowy, coby go niy łodczuwać – gôdôł Richard Smith, srogi móndrok ze Uniwerzityjtu Kentacky.
Ku tymu ludzie niyrade prziznôwajóm, iże łodczuli uciycha skuli czyjigoś, choby ino blank maluśkigo niyszczyńściô. Lecy kedy przitrefiô sie tyż, co ludzie blank niy miarkujóm tego łoszkliwego gyfilu, tego niygryfnego uczuciô.
„Schadenfreude” nôjlekszij usprawiydliwić we włóśnym sumiyniu, kiej cowiek, ftorego dopôd pech, sóm dziôłôł zawdy niysprawiydliwie. Niy ciurzymy sie tyż we zituacyji, kiej czyjôś klynska szajnym prziglóndôczy prziwrôcô zachwiôty porzóndek zachów i jawny ordnóng.
– Kiej ftoś miarkuje, co danô łosoba niy zasużóła na wysokô sztela, jakô zajimô, łodczuwô srogsze zadowolyni, kiej łóna bydzie wuchtniyntô ze tyj fóncyji. – pisôł ci kiejsik Norman Feather ze australijskigo Uniwerzityjtu Flindersa. Tak tyż bali i niyftore ludzie ze partyji jednego ze tych naszych dwiuch cwilingrów mógli sie po kryjóncku radować, iże zniynôgła niy sztajgnół tyn istny; Polôki niy wywelowali go na prezidynta.
Jednakowóż wymiarkowanie sprawiydliwóści jes festelnie włôśne. Ludzie sztyjc zestôwiajóm sie, puszczajóm sie na sztich ze inkszymi. Fto mô srogszy gyhalt, fto lepszyjsze cynzórki, ftorô mamzela gryfniyjszô frizura? Po jakiymu tyn mój autok jes już stary i zarościały, a razinku przed dźwiyrzami tego ci nôjbarzij łoszkliwego paciuloka sómsiôda styrcy nôjnowszyjszy model bmw? Kiej tyż cufalym niyskorzij tymu sómsiodôwi weznóm prawo jazdy, bo po napranymu przejechôł na czerwiónym świytle, łodczuwómy razinku ta tyż szadynfrojda. Po cichuśku juzaś za niysprawiydliwe mieniymy, iże ftosik inkszy, a już razinku tyn sómsiôd łoszkliwiec, jejździ lepszyjszym autokym.
W gra sam abo wlazuje zôwiść, uczucie, ftore już Platon postrzygôł jako grónt powstôwaniô szadynfrojdy. Tyn majnóng potwiyrdzajóm tyż terôzki take ci fest wysztudiyrowane „testy neurologiczne”. Japónerske móndroki łokryli nałónczôs badaniô mózgu, iże zôwiść jes tak po prôwdzie chnet zawdy łodczuwanô jako ból, jednakowóż we przipôdku szadynfrojdy prawucko aktiwniyjszy stôwo sie zizdym nadgrody we filipie (mianowany tyż łostrzodkiym przijymności). Możebne, co to take miyłe uczucie, iże niyftore stojóm ło to, coby mu bali i ździebko hilfnóńć. Zbytkówny autok sómsiadów zapodziyje deczko glancu, kiej my jakimsik hufnolym, abo inkszym łostrym werkcojgym złostawiymy jaki echt kracer, jaki sznit na jego laku.
– Bali i czyjôś śmiyrć moge wywołôwać szadynfrojda – miyni izraelicki psicholog Szlomo Hareli ze uniwerzityjtu we Hajfie. – Przitrefiô sie to zawdy we zituacjach, kiej w gra włajzi niynôwiść i uwziyntość.
We takij internecowyj ankycie kajsik kole półowa ludzi we Iraku radowała sie, iże zaciukali we grudniu 2006r Saddama Husajna. Ale juzaś kiej we 73 minucie we fusbalszpilu ze Miymcami we półfinôłach mistrzostw świata we tym RPA Szpaniole praskli nôjważniyjszego tora, côłke tysiónce holyndyrskich kibiców przeszaltrowali swoji telewizory na ARD. Prawucko łodczuwali srogô frojda, suchajónc jak miymiecki kómyntator snosi mynki, ciyrpi wrółz ze swojim manszaftym. Nôjsrogszymu rywalowi nadrzistali, łostôł łobalóny na łopatki – to ci dziepiyro przestrzyń dlô szmyjdlerów i wicmanów.
Przi wszelijakich sztichach i porównaniach ważne jes jednakowóż tyż i to, jak to my same sie postrzygómy.
– Ludzie łodczuwajóm srogsze zadowolyni, kiej ujzdrzóm ciyrpiynie inkszych, kiej same ło sia majóm blank niskô „samołocyna”, abo kiej jes ci łóna we jakisik szimel zagrożónô – miyni juzaś Japp Ouwerkerk ze Amstyrdamu. Z tego tyż ci zglyndu blank niy trza kogoś znać, coby łodczuwać uciycha ze jego, możno i blank cufalowego niyszczyńściô.
Widać to gynał we telewizyji. We takich programach jak „Ukrytô kamyra” abo takich, ftore prezyntujóm uciyszne dómowe nagrania, ludzie chichrajóm sie na côłki karpyntel ze unfali, niyszczysnych cufali blank niyznanych sobie ludzi, a bali i zwiyrzôków. Bohatery fylmów sóm wkróncane we niyprzijymne cy tyż gańbiónce zituacyje, abo tyż jesce cufalowo fylmowane nałónczôs bechniyńciô ze stołka abo mazniyńciô na pychol na skórce łod banany cy tyż szkopyrtniyńciô bez cufal do basingu we ancugu.
– Eźli my sie z tego festelnie chichrómy, to niy ma w tym nicego łosobistygo – ekleruje spóminany sam Szlomo Hareli. – Ganc ajnfach same czujymy sie dziynka tymu lepszij. Ta miymieckô „Schadenfreude” jes ci gyfilym, uczuciym blank dwójakim – jak to móndroki gôdajóm – „ambiwalyntnym”. Dlô Richarda Smitha jes tyn gyfil, te uczucie doimyntnie ludzkim i letkim do spokopiyniô łodczuciym, ale niy przinôleżi go flyjgować i do łostatka piastować, chocia ino beztóż, iże pryndzyj abo niyskorzij i my same mogymy być jego łobiyktym.